Maharashtra Board 2024 Class 12 Geography (39-J-971)  Question Paper (Available) :Download Solution PDF with Answer Key

Solution: The table has been completed by selecting the appropriate options. The completed table reflects the relationships between the given concepts in geography. (वरील तक्त्यात दिलेल्या माहितीच्या आधारे योग्य पर्याय निवडून कोष्टक पूर्ण करण्यात आले आहे.)

Solution: True (बरोबर). ग्रामीण जमिन मुख्यतः शेती, जंगलं आणि नैतिक संसाधनांसाठी वापरली जातात, तर शहरी जमिन निवासी, औद्योगिक, आणि व्यावसायिक उद्देशांसाठी वापरली जाते.

Solution: False (चूक). विस्तृत व्यावसायिक शेती मोठ्या प्रमाणावर आणि विस्तृत क्षेत्रावर केली जाते. ती तंत्रज्ञानाने प्रगत असते आणि तिचा उत्पादन मुख्यतः निर्यात केला जातो.

Solution: True (बरोबर). लोखंड आणि स्टील उद्योग खनिज संसाधनांवर आधारित असतात जसे की लोखंड खनिज आणि कोळसा. हे उद्योग सामान्यतः वाहतूक आणि उत्पादन सुविधांच्या जवळ स्थित असतात.

Solution: True (बरोबर). द्विपक्षीय व्यापार दोन देशांदरम्यान होतो, तर बहुराष्ट्रीय व्यापार मोठ्या प्रमाणावर अनेक देशांमध्ये होतो. या प्रकारच्या व्यापारामुळे आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठांच्या विकासाला योगदान मिळते.

Solution: False (चूक). G.I.S. (भौगोलिक माहिती प्रणाली) विविध भौगोलिक डेटा वापरून नकाशे तयार करते. यामध्ये स्थान माहिती, लोकसंख्या वितरण, हवामान डेटा, आणि इतर भौगोलिकदृष्ट्या संबंधित माहिती समाविष्ट आहे. तथापि, "अलगीकडे" जे "कुठेतरी" असा अनुवाद होतो, हे GIS चा विशिष्ट घटक नाही.

Solution: मुख्यतः दोन प्रकारच्या स्थलांतर आहेत: बळजबरीचे आणि स्वेच्छेचे. स्वेच्छेने स्थलांतर रोजगार, शिक्षण, किंवा जीवनशैली सुधारण्यासाठी केले जाते.

Solution: व्यापार केंद्रे स्थानिक आणि आंतरराष्ट्रीय व्यापार दोन्हीला सुलभ करतात. तथापि, त्यांच्याशी संबंधित नफा आणि तोटा असू शकतात, जसे की वाहतूक खर्च, मागणीतील बदल, आणि बाजारातील बदल यामुळे.

Solution: कृषी-आधारित उद्योग कृषी उत्पादनावर अवलंबून असतात. साखर उद्योग, जो ऊस उत्पादनावर आधारित आहे, तो कृषी उद्योग म्हणून वर्गीकृत केला जातो.

Solution: एक कार्यात्मक क्षेत्र म्हणजे असे क्षेत्र जे विशिष्ट कार्य पूर्ण करते किंवा विशिष्ट सेवा प्रदान करते. उदाहरणार्थ, एक टेलिव्हिजन प्रसारण केंद्र जे क्षेत्र व्यापते, ते विशिष्ट सेवा प्रदान करते.

Solution: "Geographica" ही भौगोलिक विषयाशी संबंधित एक सर्वसमावेशक विश्वकोश आहे. यात विविध खंड/भागांमधून मोठ्या प्रमाणावर भौगोलिक माहिती समाविष्ट आहे.

Solution: शेती हवामान आणि अक्षांशावर अवलंबून असते, कारण पीक वाढीला हवामानाचा प्रकार महत्त्वाचा असतो. त्यामुळे, अक्षांशाशी थेट संबंधित न असलेल्या क्रिया म्हणजे खाणी, मासेमारी, आणि लाकडी कत्तल.

Solution: खनिज-आधारित उद्योग मुख्यतः पेट्रोकेमिकल्स, लोखंड आणि स्टील, आणि धातू उत्पादन यांचा समावेश करतात. लोकर कापड हे कृषी उत्पादन आहे; म्हणून ते खनिज-आधारित उद्योगांच्या श्रेणीत येत नाही.

Solution: एखाद्या क्षेत्राच्या वैशिष्ट्यांमध्ये त्याचे भौगोलिक विस्तार, स्थान, आणि सीमेचा समावेश होतो. एक राजकीय पक्ष हे भौगोलिक वैशिष्ट्य नाही.

Solution: भूगोल अभ्यासासाठी आवश्यक कौशल्यांमध्ये नकाशे तयार करणे, डेटा संकलन, विश्लेषण, अहवाल लेखन, आणि सादरीकरण यांचा समावेश होतो. जंगल संवर्धन हे वेगळ्या क्षेत्राशी संबंधित आहे.

Solution: भौतिक भूगोलाच्या शाखांमध्ये भूविज्ञान, हवामानशास्त्र, आणि मृदा शास्त्र (पेडोलॉजी) यांचा समावेश होतो. लोकसंख्याशास्त्र हे मानवी भूगोलाशी संबंधित आहे, भौतिक भूगोलाशी नाही.

Solution: लोकसंख्येचे वितरण भौगोलिक, सामाजिक, आणि आर्थिक घटकांवर अवलंबून असते.
(1) हवामान: समशीतोष्ण आणि उष्णकटिबंधीय क्षेत्रांमध्ये जास्त लोकसंख्या घनता असते, तर अत्यंत थंड किंवा वाळवंटी क्षेत्रांमध्ये कमी घनता असते.
(2) नैतिक संसाधने: पाणी, उपजाऊ जमीन, खनिज, आणि ऊर्जा संसाधनांनी समृद्ध असलेल्या क्षेत्रांमध्ये जास्त लोकसंख्या असते.
(3) आर्थिक संधी: शहरी क्षेत्रांमध्ये जास्त रोजगार संधी असल्यामुळे लोकसंख्येची घनता जास्त असते, तर ग्रामीण क्षेत्रांमध्ये लोकसंख्या कमी असते.

Solution: साक्षरतेची दर देशाच्या आर्थिक आणि सामाजिक विकासावर थेट प्रभाव टाकते.
(1) शिक्षण आणि रोजगार: ज्यांच्या देशांमध्ये साक्षरतेचे प्रमाण जास्त आहे, तिथे अधिक कौशल्यपूर्ण कामकाजी शक्ती असते, ज्यामुळे उद्योग आणि सेवा क्षेत्राचा विकास होतो.
(2) सामाजिक सुधारणा: वाढीव साक्षरता लोकसंख्या वाढ नियंत्रित करण्यात मदत करते, आरोग्य सुधारणे, आणि महिलांना सक्षमीकरण करते.
(3) विकास आणि उत्पादकता: निरक्षर लोकसंख्या देशाच्या विकासाला अडथळा निर्माण करते, तर साक्षर लोकसंख्या उत्पादनक्षम आणि नाविन्यपूर्ण कामकाजी पद्धतींना प्रोत्साहन देते.

Solution: कॅनडामधील लाकूड कापणी उद्योग त्याच्या भौगोलिक परिस्थितीमुळे विकसित झाला.
(1) विस्तृत जंगल क्षेत्र: कॅनडाच्या उत्तरी आणि पश्चिमी भागांमध्ये समशीतोष्ण आणि बोरियल जंगलं आहेत, जी लाकूड उत्पादनासाठी उपयुक्त आहेत.
(2) कमी लोकसंख्या घनता: या कमी लोकसंख्या असलेल्या क्षेत्रात मोठ्या प्रमाणावर लाकूड कापणीसाठी पुरेसा जागा उपलब्ध आहे.
(3) उद्योग आणि निर्यात: लाकूड कापणी हा कॅनडामधील एक प्रमुख उद्योग आहे, ज्यात लाकूड अमेरिकेतील आणि इतर देशांमध्ये निर्यात केले जाते.

Solution: दक्षिण अमेरिकेतील मर्यादित औद्योगिक विकास खालील कारणांमुळे आहे:
(1) विस्तृत जंगलं: अॅमझॉनसारख्या दाट जंगलांचा अस्तित्व वाहतूक आणि बांधकामासाठी अडचणी निर्माण करतो.
(2) अपुरी पायाभूत सुविधा: पर्याप्त रस्ते, रेल्वे आणि वीज पुरवठ्याचा अभाव औद्योगिक विकासाला अडथळा निर्माण करतो.
(3) राजकीय अस्थिरता: काही देशांमध्ये राजकीय अस्थिरता विदेशी गुंतवणूक कमी करतो, ज्याचा औद्योगिक विकासावर प्रतिकूल प्रभाव पडतो.

Solution: तृतीयक आर्थिक क्रियाकलापांचा थेट उत्पादनाशी संबंध नाही, परंतु हे सेवा-आधारित असतात.
(1) व्यापार आणि संवाद: यात वाहतूक, दूरसंचार, पर्यटन, आणि व्यापाराचा समावेश आहे.
(2) व्यावसायिक सेवा: यामध्ये बँकिंग, विमा, शिक्षण, वैद्यकीय सेवा, आणि तंत्रज्ञान यांसारख्या सेवा समाविष्ट आहेत.
(3) विनिमय आणि अर्थव्यवस्था: उद्योगांमध्ये उत्पादन झाल्यानंतर, तृतीयक क्षेत्र त्या उत्पादनांच्या विक्री आणि पुरवठ्यात महत्त्वाची भूमिका बजावते.

Solution: प्रादेशिक विकासावर त्या क्षेत्राच्या भौगोलिक आणि नैतिक वैशिष्ट्यांचा प्रभाव पडतो.
(1) स्थलरचनाः पर्वतीय क्षेत्रांमध्ये विकास हळू होतो, तर सपाट प्रदेश शेती आणि औद्योगिक विकासासाठी अनुकूल असतात.
(2) नैतिक संसाधनंः खनिज संसाधनांची उपलब्धता, ताजे पाणी स्रोत, आणि उपजाऊ जमीन काही क्षेत्रांच्या विकासात योगदान देतात.
(3) हवामानः अनुकूल हवामान शेतीला प्रोत्साहन देते, तर वाळवंटी, रेगिस्तानी किंवा अत्यंत थंड क्षेत्रांमध्ये विकास मर्यादित असतो.

Solution:भौगोलिक आणि प्रशासकीय दृष्टिकोनातून घरगुती आणि प्रादेशिक क्षेत्रांमध्ये महत्त्वाचा फरक आहे.
(1) घरगुती क्षेत्र: हे विशिष्ट देशाच्या सीमांमध्ये असलेली क्षेत्रे आहेत. उदा., महाराष्ट्र, कर्नाटका ही भारतातील घरगुती क्षेत्रे आहेत.
(2) प्रादेशिक क्षेत्र: हे भौगोलिक वैशिष्ट्यांनुसार विभागले जातात. उदा., इंदो-गंगेती मैदाने, वाळवंटी क्षेत्रे, इत्यादी.
(3) राजकीय दृष्टिकोन: घरगुती क्षेत्रे प्रशासकीय विभागनुसार वेगळी केली जातात, तर प्रादेशिक क्षेत्रे भौगोलिक घटकांवर आधारित असतात.

Solution: न्यूक्लिएटेड आणि डिस्पर्सड वस्ती यामध्ये मुख्य फरक लोकसंख्येच्या वितरणाच्या नमुन्यात आहे.
(1) न्यूक्लिएटेड वस्ती: या प्रकारात लोकसंख्या एकत्रित गटात राहते. उदा., शहरे, औद्योगिक क्षेत्रे.
(2) डिस्पर्सड वस्ती: येथे लोकसंख्या मोठ्या क्षेत्रात पसरलेली असते. उदा., पर्वतीय क्षेत्रे, वाळवंटी गावे.
(3) आर्थिक आणि सामाजिक प्रभाव: न्यूक्लिएटेड वस्तीमध्ये चांगल्या वाहतूक, आरोग्यसेवा, आणि शिक्षण सुविधा उपलब्ध असतात, तर डिस्पर्सड वस्तीमध्ये मूलभूत सुविधा मिळवण्यात अडचणी येतात.

Solution: दोन्ही खाणकाम आणि मासेमारी प्राथमिक आर्थिक क्रियाकलाप असल्या तरी त्यांचे स्त्रोत वेगवेगळे आहेत.
(1) खाणकाम: हे पृथ्वीच्या पृष्ठभागाखालील खनिजांचे उत्खनन करण्याशी संबंधित आहे. उदा., कोळसा, सोनं, लोखंड खाणकाम.
(2) मासेमारी: हे जलचर संसाधनांवर अवलंबून असते. उदा., समुद्र, तलाव, आणि नद्या.
(3) अर्थव्यवस्था आणि प्रभाव: खाणकाम मुख्यतः औद्योगिक उत्पादनासाठी वापरले जाते, तर मासेमारी मुख्यतः अन्न पुरवठ्याकरिता केली जाते.

Solution: दोन्ही वाहतूक प्रकार आहेत, परंतु त्यांचे कार्यप्रणाली लक्षणीयपणे वेगळ्या आहेत.
(1) जलवाहन: तुलनेने स्वस्त आणि जड व मोठ्या वस्तूंच्या वाहतुकीसाठी योग्य आहे. उदा., आंतरराष्ट्रीय शिपिंग.
(2) हवाई वाहतूक: तुलनेत वेगवान आणि महाग आहे. हे कमी वेळात लांब अंतर पार करण्यासाठी कार्यक्षम आहे.
(3) व्यावसायिक वापर: जलवाहन व्यापारासाठी अधिक फायदेशीर आहे, तर हवाई वाहतूक मुख्यतः प्रवाशांसाठी आणि अत्यावश्यक वस्तूंसाठी वापरली जाते.

Solution: नैतिक आणि राजकीय क्षेत्रे वेगवेगळ्या निकषांवर आधारित असतात.
(1) नैतिक क्षेत्र: हे क्षेत्र हवामान, स्थलरचना, वनस्पती, आणि प्राणिविज्ञान यावर आधारित असतात. उदा., वाळवंटी क्षेत्र, समशीतोष्ण क्षेत्र.
(2) राजकीय क्षेत्र: हे प्रशासकीय निकषांनुसार विभागले जातात. उदा., देश, राज्य, जिल्हे.
(3) व्यवस्थापन: नैतिक क्षेत्रे हवामान बदल, जैवविविधता, आणि पर्यावरण व्यवस्थापनाशी संबंधित असतात, तर राजकीय क्षेत्रे प्रशासन आणि कायदेशीर शाश्वततेशी संबंधित असतात.

Solution: ऑस्ट्रेलियन लोकसंख्या मुख्यतः किनारपट्टीच्या प्रदेशांमध्ये जास्त घनतेने वसलेली आहे.
(1) सिडनी, मेलबर्न, आणि ब्रिसबेन: या शहरांमध्ये जास्त लोकसंख्या घनता असते, कारण येथे अधिक रोजगार संधी आहेत.
(2) आंतरराष्ट्रीय व्यापार आणि वाहतूक: या क्षेत्रांमध्ये मोठे बंदर आणि विमानतळ असणे लोकसंख्या घनतेला वाढवते.
(3) अनुकूल हवामान: किनारपट्टीतील समशीतोष्ण हवामान स्थिर लोकसंख्या वाढीला प्रोत्साहन देते.

Solution: केरळ ही भारतातील सर्वात उच्च लिंग गुणोत्तर असलेली राज्य आहे.
(1) लिंग गुणोत्तर: केरळमध्ये १००० पुरुषांवर १०८४ महिलांचे लिंग गुणोत्तर आहे (२०२१ चे अंदाज).
(2) सामाजिक जागरूकता: उच्च साक्षरतेच्या दरामुळे मुलींच्या जन्माला जास्त महत्त्व दिले जाते.
(3) महिलांचे सक्षमीकरण: केरळमध्ये आरोग्य सेवा आणि महिलांवर आधारित धोरणे अधिक प्रभावी आहेत.

Solution: डॉगर बँक हे युरोपमधील एक प्रमुख मासेमारी क्षेत्र आहे.
(1) स्थान: हे नॉर्थ सीमध्ये, नॉर्वे आणि ब्रिटनच्या जवळ स्थित आहे.
(2) मासे साठे: थंड पाण्याचे पोषणतत्त्व मोठ्या प्रमाणावर मासे लोकसंख्या समर्थन करतात.
(3) मासेमारी उद्योग: डॉगर बँक आंतरराष्ट्रीय मासेमारीसाठी प्रसिद्ध आहे, जिथे ब्रिटन आणि इतर युरोपीय देश त्यावर जास्त अवलंबून आहेत.

Solution: साओ पाउलो हे ब्राझीलमधील सर्वात मोठे औद्योगिक शहर आहे.
(1) स्थान: हे ब्राझील, दक्षिण अमेरिका मध्ये स्थित आहे.
(2) उद्योग: येथे मोठ्या प्रमाणावर मोटार, स्टील, कापड, आणि अन्न प्रक्रिया उद्योग कार्यरत आहेत.
(3) वाहतूक आणि व्यापार: साओ पाउलोचे बंदर आणि विमानतळ हे आंतरराष्ट्रीय व्यापारासाठी महत्त्वाचे केंद्र बनवतात.

Solution: पाच महासागर आहेत: अटलांटिक, पॅसिफिक, भारतीय, आर्कटिक, आणि अंटार्कटिक. त्यांच्याजवळ प्रमुख औद्योगिक क्षेत्रे खालीलप्रमाणे आहेत:
(1) पॅसिफिक महासागर: लॉस एंजेलिस (यूएसए), टोकियो (जपान)
(2) अटलांटिक महासागर: न्यूयॉर्क (यूएसए), लंडन (यूके)
(3) भारतीय महासागर: मुंबई (भारत), कोलंबो (श्रीलंका) – या क्षेत्रांमध्ये बंदर-संबंधित उद्योग विकसित झाले आहेत.

Solution:

सुएज कालवा हा व्यापारासाठी एक अत्यंत महत्त्वाचा जलमार्ग आहे.
(1) स्थान: हे इजिप्तमध्ये स्थित असून, भूमध्य सागर आणि लाल सागर यांना जोडते.
(2) व्यापार: सुएज कालवाने युरोप आणि आशिया दरम्यानचा समुद्री मार्ग ७,००० किमी कमी केला.
(3) वाहतुकीची गती: इंधन आणि वेळ वाचवते, ज्यामुळे आंतरराष्ट्रीय व्यापार अधिक कार्यक्षम बनतो.

Solution: छत्रपती शिवाजी महाराज आंतरराष्ट्रीय विमानतळ भारतातील सर्वात गर्दीचे विमानतळ आहे.
(1) स्थान: हे मुंबई शहरात स्थित आहे.
(2) व्यापार आणि वाहतूक: हे मोठ्या प्रमाणावर देशांतर्गत आणि आंतरराष्ट्रीय वाहतुकीचे व्यवस्थापन करते.
(3) पर्यटन आणि अर्थव्यवस्था: मुंबईच्या आर्थिक केंद्र असण्यामुळे हे व्यवसाय आणि पर्यटनासाठी अत्यंत महत्त्वाचे आहे.

Solution:पनामा कालवा आंतरराष्ट्रीय समुद्री वाहतुकीसाठी अत्यंत महत्त्वाचा आहे.
(1) स्थान: हे पनामा, मध्य अमेरिका मध्ये स्थित आहे, आणि अटलांटिक व पॅसिफिक महासागरांना जोडते.
(2) वाहतुकीवरील प्रभाव: समुद्री मार्गात लक्षणीय कमी होण्यामुळे व्यापार सुलभ झाला.
(3) आंतरराष्ट्रीय महत्त्व: व्यापारात वेळ आणि इंधन वाचवण्यास उपयुक्त.

उत्तर: आलेखानुसार, सहारा वाळवंटाच्या दक्षिणेकडील आफ्रिकन देशांमध्ये स्त्री प्रौढ साक्षरता दर अत्यंत कमी आहे.
(१) कारण : या भागात शिक्षण सुविधा अपुऱ्या आहेत, विशेषतः मुलींसाठी प्राथमिक शिक्षण उपलब्ध नसते.
(२) सामाजिक घटक : स्त्रियांवर सांस्कृतिक बंधने जास्त असल्याने त्यांचे शिक्षण कमी प्रमाणात होते.
(३) आर्थिक परिस्थिती : या देशांमध्ये दारिद्र्य जास्त असल्यामुळे स्त्रियांना शिक्षण मिळण्याची संधी मर्यादित राहते.

उत्तर: आलेखानुसार, तीनही प्रदेशांमध्ये पुरुषांची साक्षरता टक्केवारी स्त्रियांपेक्षा जास्त आहे. याची काही प्रमुख कारणे खालीलप्रमाणे आहेत :
(१) सांस्कृतिक कारणे : अनेक पारंपरिक समाजांमध्ये मुलींना शिक्षणापेक्षा घरकामाला प्राधान्य दिले जाते.
(२) आर्थिक अडचणी : गरीब कुटुंबे शिक्षणासाठी मुलींना पाठवण्याऐवजी मुलांना शिक्षण देतात.
(३) लग्न आणि जबाबदाऱ्या : अनेक ठिकाणी मुलींना लहान वयातच विवाह करावा लागतो, त्यामुळे शिक्षण अपूर्ण राहते.
(४) शिक्षणाचा अभाव : मुलींसाठी स्वतंत्र शाळा नसल्याने आणि प्रवासाच्या समस्यांमुळे त्या शिक्षणापासून वंचित राहतात.
(५) राजकीय आणि सामाजिक धोरणे : काही ठिकाणी शिक्षण धोरणे पुरेशी प्रभावी नसल्यामुळे मुलींसाठी प्राथमिक व उच्च शिक्षण मर्यादित राहते.

उत्तर: सहारा वाळवंटाच्या प्रदेशातील स्त्री आणि पुरुष दोघांचाही साक्षरता दर कमी आहे. यामागील कारणे खालीलप्रमाणे आहेत :
(१) अल्पशिक्षित समाज : या भागातील लोकसंख्येमध्ये शिक्षणाबाबत जागरूकता कमी आहे.
(२) दारिद्र्य आणि बेरोजगारी : येथील नागरिक शिक्षणासाठी पैसे खर्च करू शकत नाहीत.
(३) भौगोलिक अडथळे : वाळवंटीय भागात शाळा कमी उपलब्ध असल्यामुळे शिक्षण घेण्यास अडचणी येतात.
(४) स्त्री शिक्षणाकडे दुर्लक्ष : अनेक ठिकाणी स्त्रियांचे शिक्षण दुय्यम मानले जाते, त्यामुळे स्त्री साक्षरता कमी आहे.
(५) राजकीय अस्थिरता : काही भागांमध्ये युद्ध, दहशतवाद आणि अस्थिर राजकीय परिस्थितीमुळे शिक्षण व्यवस्था बाधित होते.

उत्तर:
(१) आलेखानुसार, स्त्री साक्षरता दर बहुतेक सर्व भागांत पुरुषांपेक्षा कमी आहे.
(२) शिक्षणाच्या संधींमध्ये असमानता दिसून येते, विशेषतः गरीब आणि अविकसित देशांमध्ये ही समस्या मोठ्या प्रमाणावर आहे.
(३) अनेक ठिकाणी स्त्रियांना प्राथमिक शिक्षणही मिळत नाही, परिणामी आर्थिक स्वातंत्र्य मिळवण्यास अडचणी येतात.
(४) महिलांसाठी शिक्षणाच्या संधी वाढवणे ही सरकार आणि समाजाची जबाबदारी आहे.
(५) स्त्री साक्षरता वाढल्यास समाजाच्या आर्थिक आणि सामाजिक प्रगतीला चालना मिळू शकते.

उत्तर:
(१) ज्या देशांत स्त्री आणि पुरुष साक्षरता दरात कमी अंतर आहे, तो देश सामाजिकदृष्ट्या अधिक प्रगत मानला जातो.
(२) दक्षिण आशियातील देश आणि पश्चिम आफ्रिकेतील काही देश अजूनही सामाजिकदृष्ट्या मागासलेले आहेत.
(३) उच्च साक्षरता असलेल्या देशांमध्ये लिंग समानता, शिक्षण व्यवस्था, आणि आरोग्यसेवा चांगल्या असतात.
(४) अशा देशांमध्ये महिलांना अर्थव्यवस्थेत अधिक संधी दिल्या जातात.
(५) समाजातील स्त्री-पुरुष समानता ही विकासाचे प्रमुख लक्षण आहे, त्यामुळे उच्च साक्षरता असलेले देश अधिक सामाजिक प्रगत मानले जातात.

उत्तर: नागरी वस्त्या विविध कार्यधारित प्रकारांमध्ये विभागल्या जातात. त्या खालीलप्रमाणे आहेत :
(१) औद्योगिक नगरे : येथे मोठ्या प्रमाणावर उद्योगधंदे असतात, जसे की मुंबई, अहमदाबाद, चेन्नई.
(२) व्यापारी नगरे : व्यापार व बाजारपेठांचे केंद्र असलेली नगरे, जसे की दिल्ली, कोलकाता.
(३) प्रशासकीय नगरे : शासन आणि प्रशासन केंद्र असलेली नगरे, जसे की नवी दिल्ली.
(४) पर्यटन केंद्र : पर्यटनाच्या दृष्टीने प्रसिद्ध नगरे, जसे की गोवा, आग्रा.

उत्तर: स्थानमुख उद्योग हे भौगोलिक घटकांवर अवलंबून असतात आणि त्यांचे स्थान नैसर्गिक संसाधनांच्या उपलब्धतेवर ठरते.
(१) खनिजाधारित उद्योग : ज्या ठिकाणी खनिजे मुबलक प्रमाणात उपलब्ध असतात, जसे की झारखंड-मध्ये लोखंड-पोलाद उद्योग.
(२) ऊर्जाधारित उद्योग : जलविद्युत किंवा तापीय ऊर्जा स्रोतांच्या जवळ वसलेले उद्योग, उदा. दामोदर खोरे औद्योगिक क्षेत्र.
(३) कृषी आधारित उद्योग : ज्या ठिकाणी शेती उत्पादन मुबलक आहे, तिथे साखर, कापूस व कागद उद्योग उभारले जातात.
(४) बंदराधारित उद्योग : मोठ्या प्रमाणावर निर्यात-आयात होणाऱ्या ठिकाणी उद्योग स्थापन होतात, जसे की मुंबई, विशाखापट्टणम बंदर शहरांतील उद्योग.

उत्तर: वाहतूकव्यवस्था व्यापाराच्या वाढीसाठी महत्त्वाची भूमिका बजावते.
(१) स्थानिक आणि आंतरराष्ट्रीय व्यापार : रेल्वे, रस्ते, जलमार्ग आणि हवाई वाहतूक यामुळे वस्तू आणि सेवा एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी पाठवणे सोपे होते.
(२) उत्पादन आणि वितरण : जलद वाहतुकीमुळे उत्पादन आणि वितरण प्रक्रिया वेगवान होते, त्यामुळे बाजारात वस्तू सहज उपलब्ध होतात.
(३) निर्यात-आयात : बंदरे आणि विमानतळ यामुळे आंतरराष्ट्रीय व्यापार सुलभ होतो, जसे की मुंबई आणि कोलकाता बंदरांमधून मोठ्या प्रमाणात व्यापार होतो.
(४) आर्थिक वाढ : वाहतुकीच्या सुधारित सुविधा व्यापार वाढवतात आणि त्यामुळे रोजगाराच्या संधी वाढतात.

उत्तर: भारतामध्ये प्रादेशिक असमतोल कमी करण्यासाठी विविध धोरणे राबवली जातात.
(१) मागास भागांचा विकास : ग्रामीण भागांत शिक्षण, आरोग्य सेवा आणि पायाभूत सुविधा वाढवण्यावर भर दिला जातो.
(२) औद्योगिक धोरणे : सरकार मागास भागांमध्ये औद्योगिकीकरण वाढवण्यासाठी करसवलती आणि अनुदाने देते.
(३) कृषी सुधारणा : हरित क्रांती आणि शेतीसाठी अनुदान योजना चालवल्या जातात, ज्यामुळे शेतकऱ्यांना फायदा होतो.
(४) वाहतूक आणि दळणवळण : ग्रामीण भागांमध्ये रस्ते, रेल्वे आणि इंटरनेट सेवा वाढवल्याने प्रादेशिक असमतोल कमी होतो.

उत्तर: भूगोल आणि कला यांचा समन्वय आधुनिक युगात विविध माध्यमांद्वारे केला जातो.
(१) नकाशा आणि डिजिटल कला : डिजिटल नकाशे आणि जीआयएस (GIS) तंत्रज्ञानाचा उपयोग भूगोल शिकवण्यासाठी होतो.
(२) स्थानिक कला आणि संस्कृती : विविध प्रदेशांमध्ये आढळणाऱ्या भौगोलिक वैशिष्ट्यांमुळे स्थानिक कला विकसित होते, जसे की राजस्थानमधील ब्लॉक प्रिंटिंग.
(३) भूगोल आधारित फोटोग्राफी : नैसर्गिक प्रदेश, पर्वत, नद्या यांचे प्रभावी छायाचित्रण भूगोल अभ्यासासाठी महत्त्वाचे आहे.
(४) संस्कृती आणि पर्यटन : विविध भौगोलिक वैशिष्ट्यांवर आधारित पर्यटन वाढल्याने त्याचा प्रभाव स्थानिक कलांवर दिसून येतो.

उत्तर: आर्थिक प्रेरणा म्हणजे कामगारांना उत्पादन वाढवण्यासाठी किंवा अधिक कार्यक्षमतेने काम करण्यासाठी दिली जाणारी प्रेरणा. याचे मुख्य घटक खालीलप्रमाणे आहेत :
(१) उत्पादन वाढवणे : आर्थिक प्रेरणेच्या मदतीने कामगार अधिक उत्पादनक्षम होतात आणि कार्यक्षमतेने काम करतात.
(२) प्रोत्साहन : आर्थिक प्रेरणेत वेतनवाढ, बोनस, प्रोत्साहनपर बक्षिसे, अतिरिक्त सुविधा दिल्या जातात.
(३) स्पर्धात्मकता वाढवणे : कामगारांमध्ये कार्यक्षमता वाढण्यासाठी आर्थिक प्रेरणा उपयुक्त ठरते.
(४) संघटनात्मक सुधारणा : कामगार अधिक उत्साही राहण्यासाठी आणि व्यवसाय अधिक फायदेशीर करण्यासाठी आर्थिक प्रेरणा महत्त्वाची ठरते.

उत्तर: भांडवलदार हा उद्योग व्यवस्थापक किंवा मालक असून, उत्पादन वाढवण्याचे त्याचे प्रमुख उद्देश खालीलप्रमाणे आहेत :
(१) लाभवृद्धी : उत्पादन वाढवून अधिक विक्री आणि नफा मिळवणे हे प्रमुख उद्देश आहेत.
(२) स्पर्धात्मक बाजार : इतर कंपन्यांशी स्पर्धा करण्यासाठी उत्पादन क्षमतेत वाढ करणे आवश्यक असते.
(३) नवीन तंत्रज्ञान वापर : उत्पादन प्रक्रिया जलद आणि अधिक कार्यक्षम होण्यासाठी आधुनिक तंत्रज्ञानाचा अवलंब करणे.
(४) मागणी पूर्ण करणे : बाजारातील मागणी वाढत असताना उत्पादन वाढवणे आवश्यक असते.

उत्तर: विशेष मोबदला (बोनस) हा कामगारांची उत्पादकता वाढवण्यासाठी दिला जातो. यामागील महत्त्वाचे घटक खालीलप्रमाणे आहेत :
(१) अतिरिक्त मेहनत : ज्या कामगारांनी अधिक मेहनत घेतली आहे त्यांना बोनस स्वरूपात बक्षीस दिले जाते.
(२) कामगिरी सुधारणा : उद्योगधंद्यांमध्ये कर्मचारी अधिक उत्तम कार्य करतील यासाठी बोनस देण्यात येतो.
(३) नफा वाटप : काही कंपन्या वर्षअखेरीस आपल्या कर्मचाऱ्यांना कंपनीच्या नफ्यातील काही हिस्सा बोनस म्हणून देतात.
(४) प्रेरणा आणि कार्यक्षमता : बोनसमुळे कामगार अधिक प्रेरित होतात आणि कामगिरी सुधारते.

उत्तर: द्वितीयक आर्थिक क्रियाकलाप म्हणजे औद्योगिक उत्पादन आणि कारखाना व्यवसाय, जिथे कुशल व अकुशल दोन्ही प्रकारचे कामगार कार्यरत असतात. त्यातील तुलना खालीलप्रमाणे आहे :
(१) कुशल कामगार : यांना विशिष्ट तांत्रिक किंवा व्यावसायिक प्रशिक्षण मिळालेले असते. ते अधिक वेतन घेतात आणि अत्याधुनिक यंत्रणा वापरण्यात पारंगत असतात.
(२) अकुशल कामगार : यांना कोणतेही विशेष प्रशिक्षण नसते. ते साधे, श्रमप्रधान काम करतात, जसे की वस्तूंचे संकलन, वाहतूक, आणि मजुरी.
(३) कार्याचा प्रकार : कुशल कामगारांचे कार्य अधिक तांत्रिक आणि जबाबदारीचे असते, तर अकुशल कामगारांचे कार्य तुलनेने सरळ आणि श्रमप्रधान असते.
(४) उत्पादनातील भूमिका : कुशल कामगार उत्पादनाच्या तांत्रिक बाजू सांभाळतात, तर अकुशल कामगार उत्पादन प्रक्रिया चालवण्यास मदत करतात.

उत्तर: आर्थिक प्रेरणा ही प्रामुख्याने आर्थिक लाभाभोवती केंद्रित असते, तर इतर प्रेरणा या वेगवेगळ्या स्वरूपाच्या असतात.
(१) आर्थिक प्रेरणा: उत्पादन वाढवण्यासाठी आणि नफा मिळवण्यासाठी आर्थिक प्रेरणा वापरली जाते. यात वेतन, बोनस आणि इतर आर्थिक फायदे समाविष्ट असतात.
(२) इतर प्रेरणा: यामध्ये सामाजिक सेवा, देशभक्ती, धार्मिक भावना, नैतिक जबाबदारी आणि वैयक्तिक समाधान यांचा समावेश होऊ शकतो. या प्रेरणा आर्थिक लाभाशी थेट संबंधित नसतात.
(३) फरक: आर्थिक प्रेरणा मोजता येते आणि ती स्पष्ट असते, तर इतर प्रेरणा अमूर्त आणि व्यक्तिनिष्ठ असतात. आर्थिक प्रेरणा ही एक बाह्य प्रेरणा आहे, तर इतर प्रेरणा आंतरिक असू शकतात.

उत्तर: लोकसंख्येचा मनोरा म्हणजे देशाच्या लोकसंख्येच्या वितरणाचे आकृतीमाध्यमातून सादरीकरण.
(१) अविकसित देशांमध्ये लोकसंख्या मनोऱ्याचे स्वरूप पिरॅमिडसारखे असते, कारण जन्मदर अधिक आणि मृत्यूदरही तुलनेने जास्त असतो.
(२) युवक लोकसंख्या अधिक : या देशांमध्ये तरुण लोकसंख्या मोठ्या प्रमाणावर असते, त्यामुळे लोकसंख्येचा आधार विस्तृत असतो.
(३) निरंतर वाढणारी लोकसंख्या : अविकसित देशांमध्ये लोकसंख्या वेगाने वाढत असल्याने मनोऱ्याचा तळ रुंद असतो.

उत्तर: रेषीय वस्ती ही लोकसंख्येच्या वितरणाच्या पद्धतींपैकी एक आहे.
(१) स्थान : रेषीय वस्ती प्रामुख्याने रस्ते, नद्यांच्या काठावर, रेल्वे मार्ग किंवा किनारी भागांवर विकसित होते.
(२) वैशिष्ट्ये : घरांची रचना एका सरळ रेषेत किंवा ठराविक दिशेत वाढलेली असते.
(३) उदाहरणे : गंगा नदीच्या काठावर, महामार्गालगत, समुद्रकिनाऱ्यालगत अनेक ठिकाणी रेषीय वस्ती आढळते.

उत्तर: भूगोल अभ्यासकांकडे विशिष्ट प्रकारच्या कौशल्यांची आवश्यकता असते.
(१) नकाशावाचन आणि विश्लेषण : भौगोलिक नकाशे वाचणे आणि त्यांवरून विश्लेषण करणे हे महत्त्वाचे कौशल्य आहे.
(२) GIS आणि तंत्रज्ञान : आधुनिक भूगोल अभ्यासकांना GIS (Geographic Information System) आणि रिमोट सेंसिंग तंत्रज्ञानाचा अभ्यास असणे आवश्यक असते.
(३) संशोधन आणि निरीक्षण : भूगोल अभ्यासकांनी क्षेत्रीय अभ्यास, भौगोलिक वैशिष्ट्यांचे निरीक्षण आणि संकलन करण्याचे कौशल्य आत्मसात करणे आवश्यक असते.

उत्तर: लोकसंख्येचे वितरण अनेक भौगोलिक, सामाजिक आणि आर्थिक घटकांवर अवलंबून असते. खालील मानवी घटक लोकसंख्येच्या वितरणावर परिणाम करतात :
(१) आर्थिक संधी : ज्या ठिकाणी उद्योग, व्यापार आणि सेवा क्षेत्र विकसित आहे, तेथे लोकसंख्या जास्त प्रमाणात आढळते. शहरे आणि महानगरांमध्ये रोजगाराच्या अधिक संधी असल्यामुळे मोठ्या प्रमाणात स्थलांतर होते. औद्योगिक क्षेत्रांमध्ये, जसे की मुंबई, दिल्ली आणि बंगळुरू येथे मोठ्या प्रमाणात लोकसंख्या केंद्रित आहे.
(२) सामाजिक आणि सांस्कृतिक घटक : काही ठिकाणी लोक धार्मिक, भाषिक किंवा सांस्कृतिक कारणांमुळे स्थायिक होतात. ऐतिहासिक महत्त्वाच्या ठिकाणी लोकसंख्या अधिक प्रमाणात आढळते, जसे की वाराणसी, हरिद्वार आणि मक्का-मदिना.
(३) राजकीय स्थैर्य आणि प्रशासन : ज्या देशांमध्ये किंवा प्रदेशांमध्ये शांतता आणि स्थैर्य आहे, तिथे लोकसंख्या वाढते. युद्ध, दंगली किंवा अस्थिरतेमुळे लोकसंख्या स्थलांतरित होते, जसे की सिरिया, अफगाणिस्तानमधील स्थलांतर.
(४) शैक्षणिक आणि वैद्यकीय सुविधा : ज्या ठिकाणी चांगल्या शिक्षण सुविधा आणि आरोग्यसेवा आहेत, तिथे लोकसंख्या स्थिर राहते. उदाहरणार्थ, पुणे आणि बेंगळुरू ही शैक्षणिक केंद्रे असल्याने येथे विद्यार्थी आणि कर्मचारी मोठ्या प्रमाणात स्थायिक होतात.
(५) वाहतूक आणि दळणवळण : चांगल्या वाहतूक आणि दळणवळणाच्या सुविधा असलेल्या ठिकाणी लोकसंख्या वाढते. महामार्ग, रेल्वे जंक्शन, बंदर असलेल्या ठिकाणी औद्योगिक आणि व्यापारी क्रियाकलाप वाढतात, परिणामी लोकसंख्या वाढते.

उत्तर: उदरीनिर्वाहक शेती म्हणजे कुटुंबाच्या किंवा स्थानिक समुदायाच्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी केली जाणारी शेती. सखोल उदरीनिर्वाहक शेती ही विशिष्ट प्रकारची उदरीनिर्वाहक शेती आहे जी कमी जागेत अधिक उत्पादकता मिळवण्यावर लक्ष केंद्रित करते.
(१) संकल्पना आणि वैशिष्ट्ये : सखोल उदरीनिर्वाहक शेतीमध्ये कमी क्षेत्रात अधिक उत्पादन घेण्यावर भर दिला जातो. पारंपरिक उदरीनिर्वाहक शेतीच्या तुलनेत ही अधिक कार्यक्षम आणि उत्पादक असते.
(२) महत्त्वाच्या तंत्रांचा वापर :
- सेंद्रिय शेती : खत, कंपोस्ट आणि नैसर्गिक तंत्रांचा वापर करून उत्पादन वाढवले जाते.
- एकात्मिक शेती प्रणाली : भाजीपाला, फळे, धान्य आणि प्राण्यांच्या संगोपनाचा समावेश असतो.
- वॉटर मॅनेजमेंट : पाण्याचा काटेकोर वापर करून पीक उत्पादन सुधारले जाते.

(३) मुख्य पिके : तांदूळ, गहू, बाजरी, मका, विविध प्रकारच्या डाळी आणि भाजीपाला. ठराविक प्रदेशानुसार स्थानिक पिके घेतली जातात.

(४) आर्थिक आणि सामाजिक प्रभाव : सखोल उदरीनिर्वाहक शेती कुटुंबाच्या अन्न सुरक्षेस मदत करते. गरीब आणि मध्यमवर्गीय शेतकऱ्यांसाठी ही शेती महत्त्वाची आहे, कारण ती अल्पभूधारकांसाठी फायदेशीर ठरते. स्थानिक बाजारपेठेत थोड्या प्रमाणात विक्रीसाठी उत्पादन घेता येते.

(५) महत्त्व आणि मर्यादा :
- महत्त्व : कुटुंबाच्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी उपयुक्त, कमी खर्चात उत्पादन, पर्यावरणपूरक पद्धतींचा अवलंब.
- मर्यादा : मोठ्या प्रमाणावर उत्पादन शक्य नाही, शेतीसाठी उपलब्ध जागेची कमतरता, हवामानाच्या बदलांचा परिणाम मोठ्या प्रमाणावर होतो.