The Maharashtra Board 2024 Class 12th Economics (49-J-905) Question Paper PDF is now available for download. The Maharashtra State Board of Secondary and Higher Secondary Education (MSBSHSE) conducted the Class 12 Economics examination for a total duration of 3 hours, and the question paper carries a total of 80 marks.
Candidates can use the link below to download the Maharashtra Board Class 12th Economics (49-J-905) Question Paper with detailed solutions.
Maharashtra Board Class 12 Economics (49-J-905) Question Paper 2024 with Answer Key
| Maharashtra Class 12 2024 Economics Question Paper With Answer Key |  Download |
Check Solution |
महाराष्ट्र बोर्ड वर्ग 12 अर्थशास्त्र 2024 कोड: 905 (J) प्रश्नपत्रिका उत्तरांसह
प्रश्न 1: योग्य पर्याय निवडून वाक्ये पूर्ण करा:
(अ) सूक्ष्म अर्थशास्त्रातील विश्लेषणात वापरली जाणारी पद्धत.
उत्तरासाठी क्लिक करा
उत्तर: सूक्ष्म अर्थशास्त्रातील विश्लेषणात सर्वसमावेशक पद्धत वापरली जाते, जी प्रत्येक घटकाचा प्रभाव समजून घेते. ही पद्धत अर्थव्यवस्थेतील विविध घटकांच्या परस्पर संबंधांचा तपशीलवार अभ्यास करण्यास मदत करते.
प्रश्न 2:
असंधित नाणेबाजारात भांडवल थकबाकी कारक तत्वास प्राप्त करणे.
उत्तरासाठी क्लिक करा
उत्तर: असंधित नाणेबाजारात थकबाकी मिळवण्यासाठी हुंडी मुख्य घटक आहे. यामध्ये व्यापारी किंवा सावकार हे थकबाकी तारणेकरिता आवश्यक असतात. भांडवल व्यवस्थापनातील एक महत्त्वाची बाब म्हणजे हुंडीचा वापर, जी व्यापारी आणि अन्य आर्थिक घटकांसाठी भांडवल मिळवण्याचे एक प्रभावी साधन आहे.
प्रश्न 3:
सरकारच्या ऐतिहासिक कामामध्ये _________ जुनीरूपी कामे देतील.
उत्तरासाठी क्लिक करा
उत्तर: सरकारच्या ऐतिहासिक कामामध्ये कर संकलन महत्त्वाची बाब आहे, कारण सरकार जनतेसाठी आवश्यक सेवा आणि सुविधांसाठी निधी मिळवण्याचा मुख्य मार्ग म्हणून कर संकलनाचा वापर करते. कर संकलन ही सरकारच्या वित्तीय धोरणाचा एक महत्त्वाचा भाग आहे.
प्रश्न 4:
निर्णयांचे महत्त्वाचे विश्लेषण पद्धती शोधा.
उत्तरासाठी क्लिक करा
उत्तर: निर्णयांचे महत्त्वाचे विश्लेषण पद्धती म्हणजे योग्य विचार आणि योग्य मूल्यांकनाच्या मदतीने निर्णय घेणे, ज्यात विविध घटक आणि त्यांच्या परस्पर क्रियांचा समावेश असतो.
प्रश्न 5:
रक्तपेढी (Blood Bank) हे याचे उदाहरण आहे.
उत्तरासाठी क्लिक करा
उत्तर: रक्तपेढी म्हणजे सेवा उपयोगिता जिथे जीवनदायिनी सेवा पुरवण्यासाठी रक्त गोळा करण्याचे कार्य महत्त्वाचे आहे. याचा उद्देश सामान्य लोकांच्या आरोग्याची देखभाल करणे आहे.
प्रश्न ब(i):
मार्गदर्शक प्रश्न:
उत्पादन मापणी, अप्रत्यक्ष मापणी, संमिश्र मापणी, बाजार मापणी
उत्तरासाठी क्लिक करा
उत्तर: उत्पादन मापणीमध्ये इतर सर्व मापण्यांच्या पद्धतींचा विचार केला जातो, ज्यात अप्रत्यक्ष मापणी, संमिश्र मापणी आणि बाजार मापणी यांचा समावेश होतो. प्रत्येक पद्धत एक विशिष्ट दृष्टिकोन आणि क्रियाकरणाच्या संदर्भात महत्त्वपूर्ण असते.
प्रश्न ब(ii):
राष्ट्रीय उत्पन्नाची विविधता:
आर्थिक वर्धन, पैसा खर्च केलेले मूल्य, स्थिर संकल्पना, प्रवाही संकल्पना
उत्तरासाठी क्लिक करा
उत्तर: राष्ट्रीय उत्पन्नाच्या विविधतेचे माप आर्थिक वर्धनाच्या तत्त्वावर आधारित असते, ज्यामध्ये उत्पन्न, आर्थिक धोरणे आणि लोकांच्या जीवनमानाचा विचार केला जातो.
प्रश्न ब(iii):
अंदाजपत्रकांचे प्रकार:
तूटने अंदाजपत्रक, उत्पादनाचे अंदाजपत्रक, समष्टित अंदाजपत्रक, शिल्लक अंदाजपत्रक
उत्तरासाठी क्लिक करा
उत्तर: अंदाजपत्रकाचे प्रकार विविध असतात, ज्यामध्ये तूटने अंदाजपत्रक, उत्पादनाचे अंदाजपत्रक, समष्टित अंदाजपत्रक आणि शिल्लक अंदाजपत्रक यांचा समावेश होतो. प्रत्येक प्रकाराचे महत्त्व असते आणि ते प्रकल्पांच्या आणि आर्थिक धोरणांच्या कार्यक्षमतेवर परिणाम करतात.
प्रश्न ब(iv):
कार्यकारी पदवडरी:
पेटंट, ओपेएफसी (OPEC), स्वामित्व, कौशल्य
उत्तरासाठी क्लिक करा
उत्तर: पेटंट, ओपेएफसी (OPEC), स्वामित्व आणि कौशल्य यांचा कार्यकारी विभागाशी संबंधित असतो, जिथे तंत्रज्ञान, संशोधन, आणि यशाचे मूल्यांकन केले जाते. स्वामित्व आणि कौशल्य ही उत्पादकता आणि विकासाचे प्रमुख घटक आहेत.
प्रश्न ब(v):
वित्तीय मालमत्ता:
रोखे, भूमि, सरकारी रोखे, खाजगी रोखे
उत्तरासाठी क्लिक करा
उत्तर: वित्तीय मालमत्ता मध्ये सरकारी रोखे हे एक महत्त्वाचे घटक आहेत. सरकारी रोखे किंवा बॉड्स विविध वित्तीय संस्थांद्वारे जारी केले जातात आणि अर्थव्यवस्थेतील भांडवल वर्धनासाठी महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतात.
प्रश्न क(i):
आर्थिक परिभाषिक शब्द:
किंमत स्थिर असतानाही घटकांतून बदलांचा परिणाम म्हणजे आर्थिक परिभाषा.
उत्तरासाठी क्लिक करा
उत्तर: आर्थिक परिभाषेतील बदलांना विशेषतः याबद्दल विचारले जाते की ग्राहकांना वेगळ्या किमती आकारण्यात येणार असल्यास, त्याचे परिणाम त्याच वस्तु किंवा सेवेला वेगवेगळ्या किमतीवर प्राप्त करणे. यामध्ये जादा किमती आकारणे, वस्तुच्या वापराचा संदर्भ असतो.
प्रश्न क(ii):
मानगिणुसार पैसे काढला जाण्याची देणी.
उत्तरासाठी क्लिक करा
उत्तर: माणगीद्वारे पैसे काढला जाण्याची देणी म्हणजे आर्थिक बाजारातून पैसे वापरण्याची पद्धत. यामध्ये वस्त्र, कारखाने इत्यादींच्या किमतीतील बदलांचा परिणाम होतो.
प्रश्न क(iii):
एकाच वस्तु व सेवेतील ग्राहकांना वेगळ्या किंमती आकारणे.
उत्तरासाठी क्लिक करा
उत्तर: आर्थिक बाजारात एकाच वस्तु व सेवेतील ग्राहकांना वेगळ्या किंमती आकारणे याला "विविध किंमत धोरण" म्हणतात. यात बाजारातील स्थिती आणि ग्राहकांची गरज पाहता किमतींचा बदल होतो.
प्रश्न क(iv):
एक जादा नामांकित उत्थापन केल्यानंतर एकूण खर्चात होणारी वृद्धि.
उत्तरासाठी क्लिक करा
उत्तर: जादा नामांकित उत्थापन केल्यानंतर एकूण खर्चामध्ये वाढ होणे हा एक सामान्य आर्थिक घटना आहे, ज्यामुळे उत्पादन प्रक्रिया किंवा सेवा खरेदीत वाढ झाल्यामुळे खर्च अधिक होतात.
प्रश्न क(v):
प्रस्तुत उत्पन्नाच्या बदलाला परिणामी मार्ग म्हणून माणिकित मापांकित मूल्य अधिक वाढ.
उत्तरासाठी क्लिक करा
उत्तर: प्रस्तुत उत्पन्नाच्या बदलाला परिणामी मार्ग म्हणून माणिकित मापांकित मूल्य अधिक वाढ. यामध्ये उत्पादनाच्या किमतींमध्ये महत्त्वपूर्ण बदल होतो. हे एक सामान्य आर्थिक घटक आहे, ज्यामुळे खर्च वाढतात.
प्रश्न ड(i):
संबंध पूर्ण करा:
सर्वसाधारण समतोल : स्थूल अर्थशास्त्र :: ______ : सूक्ष्म अर्थशास्त्र.
उत्तरासाठी क्लिक करा
उत्तर: सर्वसाधारण समतोल म्हणजे एक अशी अवस्था जेव्हा बाजारात सर्व घटक एका संतुलित स्थितीत असतात. याचा सूक्ष्म अर्थशास्त्राच्या नजरेतून विचार केला जातो.
प्रश्न ड(ii):
उत्पादन प्रक्रिया : ______ :: उत्पादन प्रक्रिया : धातक प्रक्रिया.
उत्तरासाठी क्लिक करा
उत्तर: उत्पादन प्रक्रिया म्हणजे कच्च्या मालाच्या परिष्कृत प्रक्रिया ज्यामध्ये त्याचे विविध रूपांतरण केले जातात, ज्याने अंतिम उत्पादन तयार केले जाते.
प्रश्न ड(iii):
रूप उपयोगिता : परिणार :: ______ : डॉक्टर.
उत्तरासाठी क्लिक करा
उत्तर: रूप उपयोगिता ह्या अर्थशास्त्राच्या पद्धतीत वापरकर्त्याच्या उपभोक्त्याच्या आनंदाच्या विश्लेषणास संदर्भित करते. परिणार म्हणून डॉकरने उपभोक्त्याचे मूल्य मापले जाते.
प्रश्न ड(iv):
संपूर्ण लवचिक मापणी : Ed = ∞ :: ______ : Ed = 0.
उत्तरासाठी क्लिक करा
उत्तर: संपूर्ण लवचिक मापणी म्हणजे वस्त्र किंवा सेवेच्या मूल्याचा निर्धारण करण्यासाठी वापरल्या जाणाऱ्या मापांचा समावेश. Ed = ∞ हे सांगते की वस्त्र किंवा सेवेच्या किमतीचे पर्यावरणीय आणि इतर बदलांवर अनुकूल असतो. Ed = 0 म्हणजे वस्त्र किंवा सेवेच्या किमतीचे परिणाम वाळवलेले असतात.
प्रश्न ड(v):
पुस्तकातील बदल : ______ :: इतर शक्यता : पुस्तकमाध्यम बदल.
उत्तरासाठी क्लिक करा
उत्तर: पुस्तकातील बदल दर्शवितो की वस्त्र किंवा सेवेच्या उत्पादनाच्या आणि वितरणाच्या प्रक्रियेत वेळोवेळी मूल्य घटक बदलत असतात. इतर शक्यतांमध्ये शासकीय हस्तक्षेप, श्रमिक व्यवहार इत्यादी बदल घडू शकतात.
प्रश्न 2(अ)(i):
मनीची वहन वाजव करून निव्वळ लेखाचं गरज पूर्ण केली.
उत्तरासाठी क्लिक करा
उत्तर: वस्त्र उद्योगाचा अभ्यास करत असताना उत्पादन व्यवस्थापनाच्या सखोल तपासणीसाठी आणि उत्पादनाची गुणवत्तेची मान्यता दिली जाते. हे अंतर्गत कार्यात नियंत्रण साधण्याच्या दृष्टीने आवश्यक आहे.
प्रश्न 2(अ)(ii):
रुचेचे बडले लायन्स पेक्षा देशातील आणि देशाबाहेरील एकत्रित समभाग आणि कर्ज अशी दोनही तीव्रदिकांच्या निधीच्या बाजारात गुंतवणूक.
उत्तरासाठी क्लिक करा
उत्तर: रुचेचे बडले लायन्स पेक्षा देशातील समभाग आणि कर्ज असलेल्या संदर्भातून व्यापार, वित्तीय योजनांची कार्यक्षमता व भविष्याचे दृष्य विचारले जाते. ह्या संदर्भात उच्च दर्जाच्या उधारीची प्राप्ती होईल.
प्रश्न 2(अ)(iii):
कोरोना महामारीच्या काळात मास्क वापरणे सक्तीचे केलेने मास्क तयार करणाऱ्या कारखान्यातील श्रमिकांची मागणी वाढली.
उत्तरासाठी क्लिक करा
उत्तर: कोरोना महामारीच्या काळात मास्कची आवश्यकता प्रचंड प्रमाणात वाढली. त्यामुळे मास्क तयार करणाऱ्या कारखान्यातील श्रमिकांची मागणी मोठ्या प्रमाणात वाढली. हा एक संकटकाळ होता ज्यामध्ये कारखान्यांच्या उत्पादनाची कार्यक्षमता वाढवली.
प्रश्न 2(अ)(iv):
महाराष्ट्राने पंजाबकडून गहू खरेदी केला.
उत्तरासाठी क्लिक करा
उत्तर: महाराष्ट्र राज्याने गहू खरेदी करण्यासाठी पंजाब राज्याकडून गहू विकत घेतले. हे गहू कमी उत्पादनाच्या कालावधीत, इतर राज्यांतील मागणीच्या समाधानासाठी खरेदी केले गेले होते.
प्रश्न 2(अ)(v):
जागीला राज्यसहकारकुन देणसा ₹4000/- मिळवून दिला.
उत्तरासाठी क्लिक करा
उत्तर: जागीला राज्याच्या सहकारक प्रणालीद्वारे 4000/- देणसा मिळवला गेला. या देणसाचे प्रमुख उद्दिष्ट शेतकऱ्यांच्या जीवनस्तरात सुधारणा करणे आणि विविध सरकारी योजनांचा लाभ पोहोचवणे होता.
प्रश्न 3(ब)(i):
फरक स्पष्ट करा (कोणतेही तीन):
आवर्ती ठेवी आणि मुदत ठेवी.
उत्तरासाठी क्लिक करा
उत्तर: आवर्ती ठेवी आणि मुदत ठेवीमध्ये फरक असतो. मुदत ठेवी एक निश्चित कालावधीसाठी असते, जी निश्चित कालावधीनंतर परत केली जाते. आवर्ती ठेवी नियमित अंतराने भरण्याचा पर्याय देते.
प्रश्न 3(ब)(ii):
एकरूप उपयोगिता आणि सीमांत उपयोगिता.
उत्तरासाठी क्लिक करा
उत्तर: एकरूप उपयोगिता आणि सीमांत उपयोगिता यामध्ये फरक आहे. एकरूप उपयोगिता एका वस्तुच्या उपभोगावर आधारित असते, ज्याचा स्थिर व बदलत नाही असा उपयोग किमान किमान ठेवतो. सीमांत उपयोगिता जी वस्तु कमी वापरली जात असताना चांगली किंवा कमी असलेली असू शकते.
प्रश्न 3(ब)(iii):
संपूर्ण लाभवृद्धि आणि संपूर्ण अल्वाबांक लाभवृद्धि.
उत्तरासाठी क्लिक करा
उत्तर: संपूर्ण लाभवृद्धि आणि संपूर्ण अल्वाबांक लाभवृद्धि यामध्ये फरक आहे. संपूर्ण लाभवृद्धि एका संस्थेमध्ये लागवडीच्या किंमतींच्या आधारे प्राप्त होणारे फायदे दर्शविते. संपूर्ण अल्वाबांक लाभवृद्धि त्याच्या कर्मचार्यांच्या क्षमता आणि कंपनीच्या कामकाजी प्रणालीच्या संदर्भात उपयुक्त आहे.
प्रश्न 3(ब)(iv):
किमान निर्देशांक आणि संध्यमाक निर्देशांक.
उत्तरासाठी क्लिक करा
उत्तर: किमान निर्देशांक आणि संध्यमाक निर्देशांक यामध्ये फरक आहे. किमान निर्देशांक तेव्हा वापरले जातात जेव्हा आपण कोणत्याही अर्थशास्त्राच्या परिस्थितीत कार्यक्षमता मोजण्याची आवश्यकता असते. संध्यमाक निर्देशांक तेव्हा वापरले जातात जेव्हा आपण अधिक कार्यक्षमतेसाठी विविध परिस्थितींमध्ये माप करीत असतो.
प्रश्न 3(ब)(v):
अंतर्गत खर्च आणि बाह्य खर्च.
उत्तरासाठी क्लिक करा
उत्तर: अंतर्गत खर्च हा त्या खर्चाचा प्रकार आहे जो एका संस्थेच्या आपल्याच स्रोतांपासून निर्माण होतो, जेव्हा बाह्य खर्च दुसऱ्या पक्षावर आधारित असतो. उदाहरणार्थ, बाह्य खर्चामध्ये अशा सर्व खर्चाचा समावेश होतो जे एका संस्थेने विकत घेतलेले किंवा बाह्य संस्था आणि व्यक्तीला दिलेले असतात.
प्रश्न 3(क):
खालील प्रश्नांची उत्तरे लिहा (कोणतेही तीन):
(i) मागणीचे कोणतेही चार प्रकार स्पष्ट करा.
उत्तरासाठी क्लिक करा
उत्तर: मागणी म्हणजे किमतीनुसार ग्राहकांची त्याच उत्पादनासाठी असलेली इच्छा. चार प्रकारांमध्ये 'स्वस्थ मागणी', 'अधिक मागणी', 'अल्प मागणी', 'मध्यम मागणी' समाविष्ट आहेत.
प्रश्न 3(ii):
भारतीय धंडवल बाजारामध्ये कोणतेही चार समस्या स्पष्ट करा.
उत्तरासाठी क्लिक करा
उत्तर: भारतातील धंडवल बाजारामध्ये काही मोठ्या समस्यांचा समावेश आहे. त्याच्या प्रमुख समस्यांचे विश्लेषण खालीलप्रमाणे केले जाऊ शकते:
- उच्च महागाई: भारतातील धंडवल बाजारामध्ये उच्च महागाई ही एक मोठी समस्या आहे. यामुळे ग्राहकांची खरेदी क्षमता कमी होऊन खरेदी व विक्री प्रक्रियेला अडथळा येतो. महागाई ही विशेषतः कृषी उत्पादने, इंधन, आणि इतर मुलभूत गरजांच्या वस्तूंमध्ये उच्च असते.
- उत्पादन आणि पुरवठा यामधील विसंगती: धंडवल बाजारामध्ये उत्पादनाची कमी आणि वाढीव मागणी यामुळे पुरवठा आणि मागणी यामध्ये एक मोठा फरक निर्माण होतो. यामुळे बाजारातील किंमती वाढतात, ग्राहकांची आवश्यकता पूर्ण होणे कठीण होऊ शकते.
- पायाभूत सुविधा आणि व्यवस्थापनाचा अभाव: भारतातील धंडवल बाजारामध्ये पायाभूत सुविधांचा अभाव आहे. आवश्यक गोदामे, शीतगृह, परिवहन सुविधा आणि इतर मूलभूत उपायांची कमतरता आहे, जेणेकरून उत्पादन आणि वितरणाच्या साखळीला अडचण येते.
- व्यापारी मनोवृत्ती: भारतातील काही बाजारात व्यापारी वाढीव नफ्यासाठी फसवणूक करतात. वस्तूंच्या गुणवत्तेची कमी आणि नफेखोरीच्या उद्देशाने घोटाळे होतात. यामुळे ग्राहकांमध्ये असंतोष वाढतो.
प्रश्न 3(iii):
उपभोगीतेचे कोणतेही चार वैशिष्ट्य स्पष्ट करा.
उत्तरासाठी क्लिक करा
उत्तर: उपभोगिता म्हणजे वापरले जाणारे वस्त्र, वस्तू किंवा सेवा. उपभोगिता ग्राहकाची पसंती, आवश्यकता, आणि त्याच्या खरेदी निर्णयांची प्रक्रिया कशी असते हे निर्धारित करते. याचे मुख्य वैशिष्ट्ये पुढीलप्रमाणे आहेत:
- अस्थिरता: उपभोगिता वस्तू किंवा सेवांमध्ये अस्थिरता असू शकते. त्याच्या मागणीमध्ये वेगवेगळे बदल होऊ शकतात, जसे की ट्रेंड्स आणि पर्यावरणाच्या बदलामुळे. उदाहरणार्थ, फॅशन इंडस्ट्रीमध्ये हंगामी ट्रेंड्समुळे उपभोगीतेचे वैशिष्ट्य बदलू शकते.
- वैयक्तिक आवड: प्रत्येक ग्राहकाची वैयक्तिक आवड आणि आवश्यकता वेगळी असते. एकाच वस्तूचे विविध लोकांना वेगवेगळ्या पद्धतीने उपभोग करत असतात. उदाहरणार्थ, काही लोक फास्ट फूड आवडतात, तर इतर लोक हेल्दी फूड पसंत करतात.
- ब्रँड व जागरूकता: उपभोगिता हे ग्राहकाच्या ब्रँडची जागरूकता आणि त्याच्यावर विश्वासावर आधारित असते. हे ग्राहकाच्या खरेदीच्या निर्णयावर प्रभाव टाकते. ग्राहक एक चांगला ब्रँड अधिक विश्वासाने निवडतो.
- किंमत आणि गुणवत्तेचा ताळमेळ: उपभोगिता वस्तूंची किंमत आणि गुणवत्ता यावरही अवलंबून असते. ग्राहकाला उच्च गुणवत्ता आणि किफायतशीर किंमतीची अपेक्षा असते. त्यामुळे, उत्पादकांनी ग्राहकांच्या अपेक्षांना ध्यानात ठेवून योग्य किंमत आणि गुणवत्ता दिली पाहिजे.
प्रश्न 3(iv):
सार्वजनिक खरेदी आणि होयगणाची कोणतीही चार कारणे स्पष्ट करा.
उत्तरासाठी क्लिक करा
उत्तर: सार्वजनिक खरेदी आणि होयगण प्रक्रिया आर्थिक दृष्ट्या महत्त्वाची आहे. ही प्रक्रिया साधारणतः सरकारी सेवा किंवा मालमत्ता खरेदी करण्यासाठी केली जाते. याचे मुख्य कारणे खाली दिली आहेत:
- सरकारी सेवांची उपलब्धता: सरकार काही मूलभूत सेवा जसे की पाणी, रस्ता, आरोग्य, शिक्षण इत्यादी उपलब्ध करून देत असते. या सेवांचा लाभ सामान्य लोकांसाठी आवश्यक असतो, आणि यासाठी सार्वजनिक खरेदी आवश्यक आहे.
- सर्वसमावेशकता आणि समानता: सार्वजनिक खरेदी एकसमानतेच्या तत्त्वावर आधारित असते, जेणेकरून समाजातील सर्व स्तरातील लोकांना समान सुविधा आणि सेवांचा लाभ मिळावा. यामुळे समाजातील विषमता कमी होऊ शकते.
- नागरिकांच्या हिताची रक्षण: सार्वजनिक खरेदी नियोक्ता आणि नागरिक यांच्यामधील गुळगुळीत आणि विश्वासार्ह संबंध तयार करते. सरकारी खरेदीमुळे लोकांच्या हिताचे संरक्षण होते, आणि नागरिकांना उचित खरेदीच्या अधिकाराची खात्री मिळते.
- मूल्य निर्माण आणि संरक्षित वितरण: सार्वजनिक खरेदी योजना लोकांच्या आवश्यकतेनुसार अधिक मूल्य निर्माण करू शकतात. सरकारी प्रकल्पांमधून काही एकूण आर्थिक लाभ होतो, तसेच लोकांमध्ये समानतेचा गोडवा निर्माण होतो.
प्रश्न 3(v):
शाळा अशासकीय कायद्यात चार बाबींचे स्पष्ट करा.
उत्तरासाठी क्लिक करा
उत्तर: शाळा अशासकीय कायद्यात एक पद्धत आहे, जी शाळांच्या कार्यपद्धतीशी संबंधित आहे. अशासकीय कायदा शाळा आणि विद्यार्थ्यांच्या व्यवस्थापनाचा आधार बनवतो. या कायद्याच्या अंतर्गत विविध कार्ये नियंत्रित केली जातात. शाळेतील खालील चार बाबी महत्वपूर्ण ठरतात:
- शिक्षण संस्था निर्माण: अशासकीय कायद्याच्या माध्यमातून शालेय संस्था सुरक्षित, योग्य व कायदेशीरपणे कार्य करू शकतात. यामध्ये शाळांची संरचना, फंडिंग आणि सर्व नियम व प्रक्रिया समाविष्ट आहेत.
- विद्यार्थ्यांच्या संरक्षणासाठी: शाळेतील विद्यार्थ्यांना संरक्षित करण्यासाठी अशासकीय कायदा बनवला जातो. शाळांमध्ये विद्यार्थ्यांचा शारीरिक आणि मानसिक संरक्षणासाठी कायदे असतात. या कायद्याने शाळांमध्ये विद्यार्थ्यांच्या हक्कांची संरक्षण करण्याची प्रक्रिया स्पष्ट केली आहे.
- शिक्षकांची कर्तव्ये आणि अधिकार: अशासकीय कायद्याद्वारे शिक्षकांची कर्तव्ये व अधिकार ठरवले जातात. यामध्ये शिक्षकांच्या शिक्षणाची गुणवत्ता, विद्यार्थ्यांशी संवाद आणि त्यांचा मार्गदर्शन करण्याची जबाबदारी समाविष्ट आहे.
- शालेय व्यवस्थापन: अशासकीय कायद्याद्वारे शाळांच्या व्यवस्थापनाची पद्धत ठरवली जाते. शाळा कोणत्या पद्धतीने कार्य करतील, शालेय कार्यक्रम कसे तयार करतील, आणि शाळेच्या विकासासाठी कोणते नियम लागू होतील हे सर्व कायद्याद्वारे निश्चित केले जाते.
प्रश्न 4(i):
खालील विधानांशी आपला सहमत आहे की नाही ते स्पष्ट करा (कोणतेही तीन):
मागील ५ वर्षांच्या कालावधीत भारताचा विदेशी व्यापाराचा रंगढंग व दृष्टी पूर्णतः बदल झाला.
उत्तरासाठी क्लिक करा
उत्तर: भारताचा विदेश व्यापार आणि आर्थिक परिस्थिती दर वर्षी बदलत आहेत. गेल्या ५ वर्षांमध्ये भारताने मोठ्या प्रमाणावर विदेश व्यापारी बाजारांमध्ये भागीदारी वाढवली आहे. या काळात, भारताने विविध व्यापारिक देशांसोबत करार केले आहेत, ज्यामुळे व्यापारातील वृद्धी झाली आहे. भारताने रत्न, सोने, आणि इतर खनिज पदार्थांसोबत तंत्रज्ञान आणि औद्योगिक उत्पादने व्यापारात सामील केली आहे.
प्रश्न 4(ii):
शाळा अर्थशास्त्र हे सूक्ष्म अर्थशास्त्राच्या दृष्टीने महत्त्वाचे आहे.
उत्तरासाठी क्लिक करा
उत्तर: शाळा अर्थशास्त्राचे अभ्यास हे समाजातील विविध घटकांचे ज्ञान घेत असलेल्या विद्यार्थ्यांना अधिक सुसंगत आणि अचूक बनविते. त्यात त्यांना आधारभूत बाजाराचे परिमाण समजते आणि हे सूक्ष्म अर्थशास्त्राच्या दृष्टीने एक महत्त्वाची कौशल्य असते. सूक्ष्म अर्थशास्त्रातील वस्त्र व वस्त्रांचे मूल्य, श्रमिकांचे उत्पादन, वाणिज्याचे बाजार याबद्दल विचार करणं महत्त्वाचे आहे.
प्रश्न 4(iii):
किंमत ही बाजारात एकमेव वैशिष्ट्य आहे.
उत्तरासाठी क्लिक करा
उत्तर: किंमत ही बाजारातील उत्पादनाच्या मूल्याची आधारित एकमेव वैशिष्ट्य आहे. किमतीच्या वेगवेगळ्या घटकांवर लक्ष केंद्रित केल्यामुळे एक बाजारातील विक्रीतील प्रगतीचा विचार करता येतो. हे निश्चित करणं महत्त्वाचं आहे की किंमत किती खूप आहे व एकाच वस्त्राच्या गुणवत्तेवर कसे परिणाम होईल हे सांगता येते. किंमत आणि व्यापार या घटकांवर व्यापक विचार केला जातो.
प्रश्न 4(iv):
कधीकधी उत्पन्नाचे अन्य वैशिष्ट्य आहे.
उत्तरासाठी क्लिक करा
उत्तर: कधीकधी उत्पन्नाचे उत्पादनातील विविध घटकांना जोडले जाते, परंतु एकत्रित ते एकत्र होणार्या उत्पादनांच्या मागणीनुसार बदल होऊ शकतात. यामुळे उत्पादनावर आधारित मागणी आणि किंमतींचे प्रमाण बदलते. उदाहरणार्थ, काही वेळा ग्राहक उत्पादनाच्या विविध पैलूंवर आधारित निवड घेतात, ज्यामुळे उत्पन्नाचे स्वरूप बदलते.
प्रश्न 4(v):
निर्देशांकाचे अनेक प्रकार आहेत.
उत्तरासाठी क्लिक करा
उत्तर: निर्देशांक विविध प्रकारांमध्ये विभागले जातात. यामध्ये भौगोलिक निर्देशांक, आर्थिक निर्देशांक आणि सांस्कृतिक निर्देशांक यांचा समावेश होतो. भौगोलिक निर्देशांक पृथ्वीवरील विशिष्ट स्थान दर्शवितात, जसे की अक्षांश आणि रेखांश. आर्थिक निर्देशांक वाणिज्य आणि बाजाराच्या स्थितीचा माप दर्शवितात, जसे की जीडीपी, महागाई दर. सांस्कृतिक निर्देशांक समाजातील विविध परंपरा, भाषा, संस्कृती इत्यादी संबंधित असतात.
प्रश्न 5(i):
खालील तक्त्याचे निरीक्षण करून प्रश्नांची उत्तरे लिहा:
| वस्तु | 2006 च्या किंमती (Po) | 2011 च्या किंमती (P₁) |
|---|---|---|
| a | 20 | 20 |
| b | 30 | 34 |
| c | 60 | 50 |
| d | 40 | 44 |
| e | 60 | 60 |
प्रश्न:
- किंमत निर्देशांक शोधण्याचे सूत्र लिहा.
- ΣP₀ आणि ΣP₁ च्या किंमती काढा.
- किंमत निर्देशांक (P₀) काढा.
उत्तरासाठी क्लिक करा
उत्तर:
- किंमत निर्देशांक शोधण्यासाठी सूत्र: किंमत निर्देशांक = (ΣP₁ / ΣP₀) * 100
- ΣP₀ आणि ΣP₁ काढा: ΣP₀ = 20 + 30 + 60 + 40 + 60 = 210 ; ΣP₁ = 20 + 34 + 50 + 44 + 60 = 208
- किंमत निर्देशांक (P₀) काढा: किंमत निर्देशांक = (208 / 210) * 100 = 99.05
प्रश्न 6(i):
उपभोक्ताचे कोणतेही चार भिन्नते स्पष्ट करा.
उत्तरासाठी क्लिक करा
उत्तर: खालील घटक उपभोक्त्यांच्या मागणीत फरक निर्माण करतात:
- मागणीची किंमत: यामध्ये एकाच वस्तूची किंमत आणि त्याची मागणी कशी बदलते हे दर्शवते.
- आरोग्य सेवा: इतर सेवांशी तुलना करताना आरोग्यसेवांचा महत्त्वाचा भाग म्हणून मागणी विचारात घेतली जाते.
- वस्त्र उद्योग: वस्त्रांच्या क्षेत्रामध्ये अधिक मागणी चांगली असते.
- शिक्षण व विकास: शिक्षणाच्या संदर्भात विविध स्तरांवरील मागणी व पुरवठ्याच्या दृष्टीने दर बदलतात.
प्रश्न 6(ii)(1):
खालील आकृतीचे निरीक्षण करून प्रश्नांची उत्तरे लिहा:
उजवीकडे स्थानांतरित होणारा मागणी वक्र............
उत्तरासाठी क्लिक करा
उत्तर: म1
(Where M1 represents the correct curve from the provided graph)
- वक्र म1 (M1) दर्शवितो की उच्च किंमतीवर कमी मागणी होईल. कमी किंमतीवर जास्त मागणी होईल.
- याचा अर्थ असा की वस्तूची किंमत वाढली की त्याची मागणी कमी होईल.
प्रश्न 6(ii)(2):
डावीकडे स्थानांतरित होणारा मागणी वक्र............
उत्तरासाठी क्लिक करा
उत्तर: म2
(Where M2 represents the correct curve from the provided graph)
- वक्र म2 (M2) दर्शवतो की जास्त किंमतीवर जास्त मागणी होईल. कमी किंमतीवर कमी मागणी होईल.
- यामुळे आर्थिक किंवा उत्पादनासंबंधी विशेष माहिती मिळवणे शक्य होते.
प्रश्न 6(iii):
खालील उत्तरे लिखित प्रश्नांची उत्तरे लिहा:
(अ) सर्वसाधारणपणे बाजार हे असे विशिष्ट जागा आहे की जिथे ग्राहक व विक्रेते आपल्याला वस्तूंची देवाण-घेवाण करतात, तसेच अर्थशास्त्रीय दृष्टिकोनातून बाजार हे संपूर्ण वापरासाठी वस्तू विकल्या जातात. अर्थशास्त्राच्या दृष्टीकोनातून विचार केला तर बाजार हे एक किमान नफा एक यशस्वी वस्तू आहे की ज्यात ग्राहक व विक्रेते प्रमाणे वस्तूंचा आदान-प्रदान करता येतो. (बाजाराचे नाविन्य "स्थल,” काळ आणि स्पर्धात्मक केले जाते.) स्पर्धात्मक बाजारांमध्ये पूर्ण सल्लाय आणि अर्जन वस्तू ह्या दोन प्रकार आढळतात. पूर्ण सल्लाय होय बाजारातील किंमतींची संकलन आहेत. परंतु वर्तमनाच्या बाजारासाठी अर्जन वस्तू चा एकच प्रकार आढळून येतो. तसे मनोबदले, दुवधियधिकार, अंशतः आणि मनोबदलेले स्पर्धा. सर्वसाधारणतः मनोबदलेचे स्पर्धा हे एक व्यापारिक व्यवस्थापन मोडते प्रमाणभूत आर्थिक असे दाखवते. यामध्ये पूर्ण स्पष्टता आणि मनोबदलेची काही वैशिष्ट्ये एकत्रितपणे दाखवते. उत्पादन खर्च आणि विक्री खर्च याबद्दलच्या प्रमाणे मनोबदलेचे स्पर्धेचे लक्षण आहे. उत्पादनाच्या उत्पन्नाचा आणि वापरवलेल्या वस्तूच्या वादविवादाचे मान्यता देखील.
प्रश्न:
- अर्थशास्त्रीय दृष्टिकोनातून बाजाराची व्याख्या लिहा.
- बाजाराचे वर्गीकरण कसे केले जाते ते लिहा.
- विक्री खर्चाबद्दल आपले स्वतःचे विचार लिहा.
उत्तरासाठी क्लिक करा
उत्तर:
-
अर्थशास्त्रीय दृष्टिकोनातून बाजाराची व्याख्या:
- अर्थशास्त्रात बाजार हा एक स्थळ आहे जिथे ग्राहक आणि विक्रेते आपापल्या वस्तूंची देवाण-घेवाण करतात. बाजाराच्या व्याख्येत ग्राहक आणि विक्रेत्यांची उपस्थिती असणे आवश्यक आहे.
- बाजाराचे दोन्ही घटक एकमेकांशी संबंधित असतात. ग्राहकांची मागणी आणि विक्रेत्याची पूर्तता यांचे एकमेकांवर प्रभाव असतो. मागणी वाढली की विक्रेते अधिक वस्तू विकतात आणि त्यासाठी उच्च किमती ठरवल्या जातात.
-
बाजाराचे वर्गीकरण कसे केले जाते ते लिहा:
- बाजाराचे वर्गीकरण यावर अवलंबून असते की ते किती प्रकारे कार्यरत आहे, जसे की स्थानिक, राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय बाजार.
- स्थानिक बाजार त्या ठिकाणी सुद्धा कार्य करते जिथे वस्तूंचा व्यापार स्थानिक पातळीवर होतो, तर आंतरराष्ट्रीय बाजार वस्तूंचे व्यापार एका देशातून दुसऱ्या देशांमध्ये करते.
-
विक्री खर्चाबद्दल आपले स्वतःचे विचार लिहा:
- विक्री खर्चाचे निर्धारण ग्राहकांच्या मागणीनुसार होते. विक्रेत्यांचा उद्देश ग्राहकांना त्या वस्तू सुलभपणे आणि फायदेशीर पद्धतीने विकल्या जातात यावर असतो.
- उत्पादनाची किंमत आणि विक्री खर्च त्या वस्तूच्या उत्पादनाच्या वेळेत व्यापारी व्यवस्थेवर त्यांचे नियंत्रण ठेवतात.
प्रश्न 6(i):
मागणीच्या लवचिकतेची संकल्पना स्पष्ट करून मागणीच्या किंमत लवचिकतेचे प्रकार स्पष्ट करा.
उत्तरासाठी क्लिक करा
उत्तर: मागणीच्या लवचिकतेची संकल्पना किमतीच्या बदलामुळे मागणीवर होणाऱ्या परिणामाचा अभ्यास आहे. म्हणजेच, जेव्हा एखाद्या वस्तूची किंमत वाढते किंवा कमी होते, तेव्हा त्या वस्तूची मागणी कशी बदलते हे पाहणे. मागणीच्या लवचिकतेचे दोन प्रमुख प्रकार आहेत:
- मूल्य लवचिकता (Price Elasticity of Demand): जर किंमत थोडी वाढली तरी मागणीमध्ये मोठा बदल होईल तर ती वस्तू जास्त लवचिक (Elastic) म्हणवली जाते.
- गैर-मूल्य लवचिकता (Inelastic Demand): जर किंमत वाढल्यानंतर मागणीमध्ये फारसा बदल होणार नसेल, तर वस्तू कमीत कमी लवचिक असते.
मूल्य लवचिकता = (वाढ/कमी झालेले प्रमाण मागणीचे) / (वाढ/कमी झालेल्या किंमतीचे प्रमाण)
मूल्य लवचिकतेचा महत्त्वाचा वापर म्हणजे आर्थिक धोरणे, जसे की दरवाढ किंवा घट, जी आर्थिक क्रियाकलापात प्रभाव घालते. उदाहरणार्थ, पेट्रोलियम पदार्थांची किंमत वाढल्यास वाहनांची मागणी कमी होईल, जिथे त्या वस्तूची लवचिकता मोठी असेल.
प्रश्न 6(ii):
राष्ट्रीय उत्पादनाची संकल्पना स्पष्ट करून राष्ट्रीय उत्पादन यंत्रणा व्यवसायिक वाढ कशी दर्शवते ते स्पष्ट करा.
उत्तरासाठी क्लिक करा
उत्तर: राष्ट्रीय उत्पादन (National Product) हा त्या देशातील सर्व वस्तू आणि सेवांची एकत्रित उत्पादन प्रमाण आहे. ते सर्व उद्योग, कृषी, सेवा क्षेत्र इत्यादींचा समावेश करते. राष्ट्रीय उत्पादनाची दोन प्रमुख प्रकारे गणना केली जाते:
- सकल राष्ट्रीय उत्पादन (Gross National Product - GNP): हा देशाच्या सर्व वस्तू आणि सेवा उत्पादनाची एकत्रित गणना करतो, जरी त्या उत्पादनाचे स्रोत देशाबाहेर असले तरी.
- नेट राष्ट्रीय उत्पादन (Net National Product - NNP): GNP मध्ये दिलेले सर्व गैर-आवश्यक घटक (जसे की Depreciation) वगळले जातात आणि त्यामुळे मिळवलेली शुद्ध उत्पादन आहे.
राष्ट्रीय उत्पादनाच्या वाढीचे महत्त्व हे त्या देशाच्या आर्थिक प्रगतीवर अवलंबून असते. वाढीच्या दरात सुधारणा होणे म्हणजे राष्ट्राची उत्पन्न क्षमता वाढवणे होय.
प्रश्न 6(iii):
पुरवठ्याचा नियम गृहीतकांसह सविस्तर स्पष्ट करा.
उत्तरासाठी क्लिक करा
उत्तर: पुरवठ्याचा नियम (Law of Supply) हा अर्थशास्त्रातील एक महत्त्वाचा सिद्धांत आहे. हा नियम सांगतो की, इतर सर्व गोष्टी समान राहिल्यास, एखाद्या वस्तूची किंमत वाढल्यास त्या वस्तूचा पुरवठा देखील वाढेल आणि किंमत कमी झाल्यास पुरवठा कमी होईल. म्हणजेच, वस्तूच्या किंमती आणि पुरवठ्यामध्ये सरळ संबंध असतो.
गृहीतके:
- उत्पादन तंत्रज्ञान स्थिर आहे.
- उत्पादन घटकांच्या किमती स्थिर आहेत.
- सरकारचे धोरणे स्थिर आहेत.
- नैसर्गिक आपत्ती किंवा युद्धासारख्या कोणत्याही अनपेक्षित घटना घडत नाहीत.
- विक्रेत्यांची अपेक्षा स्थिर आहे.
या नियमाचे स्पष्टीकरण असे आहे की जेव्हा एखाद्या वस्तूची किंमत वाढते तेव्हा विक्रेत्यांना त्या वस्तूची विक्री करून अधिक नफा मिळवण्याची संधी मिळते. त्यामुळे ते अधिक वस्तूंचे उत्पादन आणि पुरवठा करतात. उलट जेव्हा किंमत कमी होते तेव्हा नफ्याचे प्रमाण कमी होते आणि विक्रेते पुरवठा कमी करतात.
Comments