Maharashtra Board 2024 Class 12 Crop Science(P3-M-745) Question Paper (Available) :Download Solution PDF with Answer Key

उत्तरे: शेती व्यवस्थापनात जबाबदारी असलेली व्यक्ती शेती व्यवस्थापक म्हणून ओळखली जाते, जी संपूर्ण शेती व्यवस्थापन, उत्पादन आणि देखभालीसाठी उत्तरदायी असते.

उत्तरे: स्थिर भांडवल म्हणजे दीर्घकालीन गुंतवणूक जसे की जमीन, इमारती, मशीन इत्यादी. हे एकदा खरेदी करून दीर्घकाळ वापरण्यात येते.

उत्तरे: हिरव्या चाऱ्यासाठी शेवगा (Sorghum) ही वनस्पती उपयुक्त आहे कारण ती जनावरांसाठी पौष्टिक आणि जलद वाढणारी असते.

उत्तरे: राष्ट्रीय बाजारपेठ ही विक्रेता आणि ग्राहक देशाच्या स्तरावर कार्यरत असते, जिथे वस्तू आणि सेवा राष्ट्रीय स्तरावर वितरित केल्या जातात. उदाहरणार्थ, भारतातील विविध राज्यांमध्ये विकल्या जाणाऱ्या उत्पादनांसाठी राष्ट्रीय बाजारपेठ असते.

उत्तरे: जमीन ही एक महत्त्वाची भौतिक शेतीनिविष्ठ आहे कारण ती शेती उत्पादनाचा पाया असते आणि उत्पादन प्रक्रियेसाठी आवश्यक संसाधनांपैकी एक आहे.

उत्तरे: कृषी वनीय कुरण म्हणजे फळझाडे व गवताची लागवड एकत्र केली जाते, ज्यामुळे शेतकरी भूमीचा अधिक चांगला उपयोग करू शकतात आणि त्याचे उत्पादन वाढवू शकतात.

• (अ) मध्यम मुदतीचे कर्ज → (iii) १ ते ५ वर्षे कालावधी
• (ब) एक पिक पद्धत → (v) एकाच जमिनीवर वर्षानुवर्षे तेच पीक घेणे
• (क) वीज वितरणाची लोकशाही पद्धत → (iv) सहकारी संस्थांमार्फत वीज वितरण
• (ड) शेतीक्षेत्रातील हमाल क्षेत्र → (i) ५ हेक्टर
• (इ) इतर शेती → (ii) एकशस्यीय

उत्तरे: ट्रॅक्टर चालक मजूरास अनुसूचित मजूर म्हणता येत नाही, कारण अनुसूचित मजूर ही संज्ञा विशिष्ट सामाजिक आणि आर्थिक गटांसाठी वापरण्यात येते.

उत्तरे: महाजिज व कृषी महामंडळ राज्यातील कृषी योजनांवर कार्यवाही करण्यासाठी जबाबदार संस्था आहेत.

उत्तरे: मिश्र पीक पद्धतीत वेगवेगळ्या पिकांचा एकत्रित उत्पादनासाठी योग्य नियोजन केले जाते, ज्यामुळे मातीची सुपीकता टिकवून ठेवता येते.

उत्तरे: व्यावसायिक शेतीमालाची साठवणूक आधुनिक कोल्ड स्टोरेज आणि गोदामांमध्ये केली जाते, त्यामुळे साठवणुकीस अडचण येत नाही.

उत्तरे: किरकोळ बाजारपेठेत उत्पादने अंतिम ग्राहकांना त्यांच्या गरजेनुसार कमी प्रमाणात विक्री केली जाते.

उत्तरे: कृषी अंतर्गतजत्रक म्हणजे शेतीत वापरण्यात येणाऱ्या साधनसामग्रीची माहिती व त्यावरील नियंत्रण ठेवण्यासाठी वापरण्यात येणारी नोंदपद्धती.

उत्तरे: बहुवर्षीय पीक पद्धतीत एकच पीक अनेक वर्षे घेतले जाते, जसे की ऊस, नारळ, आंबा इत्यादी.

उत्तरे: खरीदी व विक्री म्हणजे शेतकऱ्यांनी उत्पादित मालाची विक्री किंवा इतर स्थानिक बाजारपेठेतून वस्तू खरेदी करणे. यामुळे उत्पादनाचे वितरण आणि पुरवठा प्रभावीपणे होत असतो.

उत्तरे: कृषी विपणन म्हणजे कृषी उत्पादनांच्या खरेदी, विक्री, प्रक्रिया, साठवणूक, आणि वितरणाची प्रक्रिया.

उत्तरे: कृषी शेतमजुरी कार्यक्षमता म्हणजे शेतकऱ्यांनी केलेल्या कामाची उत्पादकता. हे कार्यक्षमता मोजण्यासाठी विविध घटकांचा विचार केला जातो, जसे की कामाच्या गतीसाठी योग्य तंत्रज्ञानाचा वापर, शारीरिक श्रम आणि त्या श्रमाच्या उपयोगिता.

उत्तरे: इंटरनेट विक्री शेतकऱ्यांना थेट ग्राहकांपर्यंत पोहोचण्याची संधी देते. या माध्यमामुळे उत्पादने कमी वेळात आणि अधिक व्यापक प्रमाणात विकली जाऊ शकतात.

उत्तरे: इंव्हेंटरी नियंत्रणामध्ये शेतकऱ्यांच्या संसाधनांचा, उत्पादनाचा आणि विक्रीचा योग्य नियोजन व ट्रॅकिंग समाविष्ट आहे, जेणेकरून साठवणूक आणि मालाची उपलब्धता सुनिश्चित केली जाऊ शकते.

उत्तरे: कृषी वनरोपण म्हणजे शेतजमिनीवर झाडांची लागवड करणे, ज्यामुळे मातीचे संरक्षण होईल आणि उत्पादनक्षमता वाढेल.

उत्तरे: मालमत्ता नोंदवही म्हणजे शेतकऱ्यांची संपत्ती आणि संसाधने जसे की बी-बियाणे, यंत्रे, आणि इतर उपयुक्त सामग्री यांची नोंद ठेवणे.

उत्तरे: पीक कर्ज म्हणजे शेतकऱ्यांना उत्पादन प्रक्रिया सुरू करण्यासाठी किंवा पिकांच्या लागवडीसाठी देण्यात येणारे कर्ज.

उत्तरे: आंतरराष्ट्रीय पिकतोंचे फायदे म्हणजे विविध देशांमध्ये पिकांची शेती आणि वाणांची उत्पादकता वाढवणे, तसेच तंत्रज्ञान आणि ज्ञानाचा आदानप्रदान करणे.

उत्तरे: कृषी क्रेडिट कार्ड म्हणजे शेतकऱ्यांना त्यांच्या शेतीसाठी लागणारी शर्ती, इंधन, औषधे आणि इतर वस्तू खरेदी करण्यासाठी क्रेडिट मिळवण्याची सुविधा.

उत्तरे: कृषी विपणन म्हणजे कृषी उत्पादनांची खरेदी, विक्री, प्रक्रिया, साठवणूक आणि वितरण. या प्रक्रियेत शेतकऱ्यांना उत्पादनाच्या किमती प्राप्त करण्यासाठी विविध माध्यमांद्वारे विपणन करणे महत्त्वाचे आहे. कृषी विपणनात मध्यस्थांची भूमिका, उत्पादक आणि ग्राहकांमधील अडचणी, तसेच उत्पादनांची गुणवत्ता आणि ग्राहकांची मागणी यांचा समावेश होतो. यामध्ये शेतकऱ्यांना फळे, भाजीपाला, धान्य, पशुधन इत्यादी उत्पादने थेट बाजारपेठेत विक्री करण्यासाठी मार्गदर्शन करणे आणि त्यासाठी बाजारभावाचे विश्लेषण करणे आवश्यक आहे.

उत्तरे: विविध फसलपद्धतीत, एकाच जमिनीत अनेक प्रकारचे पीक घेतले जातात. त्याचे तोटे:
१. कीड आणि रोगांचा प्रादुर्भाव: विविध पिकांच्या लागवडीमुळे एकाच जमिनीत विविध प्रकारच्या किडीचा आणि रोगांचा प्रादुर्भाव होऊ शकतो, ज्यामुळे पिकांचे नुकसान होते.
२. जलवायू व नद्यांवरील दबाव: काही पिके अधिक पाणी आवश्यक असतात, तर इतर कमी पाणी घेतात. यामुळे जलवायू आणि नद्यांवर दबाव पडू शकतो.
३. उत्पादन व्यवस्थापन जटिल होणे: विविध फसल पद्धतींचा वापर करताना व्यवस्थापन अधिक जटिल होऊ शकते कारण पिकांची निगा, वेळेची आणि संसाधनांची व्यवस्थापन अधिक काळजीपूर्वक करावी लागते.

उत्तरे: स्थानिक बाजारपेठेत विक्री करण्याचा फायदा म्हणजे शेतकऱ्यांना उत्पादन थेट ग्राहकांना विकता येते. यामुळे विक्री प्रक्रियेतील मध्यस्थ टाळता येतात, आणि उत्पादनाच्या किमतीतील फरक कमी होतो. स्थानिक बाजारपेठा शेतकऱ्यांना आपल्या उत्पादनाचा थेट संपर्क करण्याची आणि आपल्या मालाच्या किमतींवर अधिक नियंत्रण ठेवण्याची संधी देतात. यामुळे, शेतकऱ्यांना उत्पादनाची योग्य किंमत मिळवता येते आणि त्यांचा नफा वाढवता येतो.

उत्तरे: व्यापार (गोदाम) ही शेतमालाची साठवणूक, संरक्षण, आणि वितरणासाठी महत्त्वाची संस्था आहे. गोदामाची प्रमुख कार्ये:
१. साठवणूक: शेतमालाची वेळेवर साठवण ठेवणे आणि विक्रीसाठी आवश्यक काळजी घेणे.
२. संरक्षण आणि शीतकरण: गोदामात ठेवलेल्या मालाचे संरक्षण करणे, त्यासाठी योग्य तंत्रज्ञान वापरणे आणि शीतकरण प्रणाली स्थापित करणे.
३. विपणनासाठी वितरण: शेतमालाची योग्य वेळी आणि योग्य किंतींवर वितरण करणे.

उत्तरे: विपणन प्रक्रिया म्हणजे:
१. उत्पादनाची प्रक्रिया: शेतकऱ्यांचे उत्पादन जसे की भाजीपाला, धान्य यांचे संकलन, त्याची निवड आणि त्याचे योग्य प्रकारे पॅकिंग करणे.
२. गुणवत्ता नियंत्रण: उत्पादनांची गुणवत्ता सुनिश्चित करण्यासाठी गुणवत्ता परीक्षण प्रक्रिया आवश्यक आहे.
३. पॅकिंग: उत्पादनांची योग्य पॅकिंग केली जाते ज्यामुळे त्याचे संरक्षण होते आणि वितरण प्रक्रिया सुलभ होते.
४. वितरण: उत्पादनांचा योग्य ठिकाणी आणि योग्य वेळी वितरण सुनिश्चित करणे.

उत्तरे: पट्टा पिक पद्धतीमध्ये शेतकऱ्यांनी विविध पिकांची लागवड पट्ट्यांमध्ये केली जाते. यामुळे जमिनीचे संरक्षण होण्यास मदत मिळते, मातीचे नुकसान कमी होते, आणि पिकांची उत्पादकता वाढवता येते. हे एक जलसंधारण पद्धत आहे जी मातीचे धूप टाळते आणि पाण्याच्या वापरात सुधारणा करते.

उत्तरे: भाडेतत्वावरील कोठार स्थापण्याचे काही मुख्य तोटे:
१. उपयुक्त जागेचा अभाव: योग्य जागेच्या अभावामुळे भाडेतत्वावरील कोठार स्थापण्यात अडचणी येऊ शकतात.
२. उच्च खर्च: कोठार बांधण्यास, देखभाल करण्यास आणि सामग्री ठेवण्यासाठी लागणाऱ्या सुविधांसाठी मोठा खर्च येतो.
३. नैसर्गिक आपत्तींचा धोका: पावसाचे पाणी, जोरदार वारे आणि इतर नैसर्गिक आपत्तींच्या बाबतीत माल सुरक्षित ठेवणे कठीण होऊ शकते.

उत्तरे: भारतीय धान्य महामंडळाचे उद्दिष्ट्ये आहेत:
१. धान्यांच्या किमतीचे नियंत्रण: सरकारच्या धोरणाचे पालन करत धान्याच्या किमती नियंत्रणात ठेवणे.
२. धान्य उत्पादन वाढवणे: शेतकऱ्यांना धान्य उत्पादनासाठी उचित मार्गदर्शन, सहकार्य आणि वित्तीय सुविधा देणे.
३. साठवणूक क्षमता वाढवणे: धान्याच्या साठवणुकीसाठी कोठारे तयार करणे, तसेच साठवणीचे व्यवस्थापन करणे.
४. शेतकऱ्यांना मूल्यवर्धन: धान्य विक्रीसाठी शेतकऱ्यांना अधिक नफा मिळवून देणे.

उत्तरे: शेती व्यवस्थापक म्हणजे एक असा व्यक्ती जो शेतजमीन व्यवस्थापन, पिकांचे उत्पादन, कामकाजी प्रक्रिया आणि उत्पादनाचे विपणन यांचे नियोजन करतो. त्याचे कार्य:
१. उत्पादनाचे नियोजन: योग्य पिकांची निवड, जमिनीची पूर्तता आणि शेती प्रक्रियांचे नियोजन करणे.
२. आर्थिक नियोजन: शेतकऱ्यांना त्यांच्या पिकांसाठी लागणारा खर्च आणि फायदा यांचे विश्लेषण करून आर्थिक व्यवस्थापन.
३. शेतीच्या संसाधनांची देखरेख: यंत्रसामग्री, कामगार आणि वेळेचे योग्य व्यवस्थापन.
४. मार्केटिंग आणि विक्री: उत्पादनाचा योग्य वेळी विक्री करून शेतकऱ्यांना अधिक नफा मिळवून देणे.

उत्तरे: सामाजिक वनीकरण म्हणजे समाजाच्या आर्थिक आणि पर्यावरणीय फायद्यासाठी वनीकरणाची पद्धत. यामध्ये:
१. माणसाच्या सामाजिक आणि आर्थिक फायद्यांची वाढ: समाजाच्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी जंगले आणि वने निर्माण केली जातात.
२. परिसंस्थेचा संरक्षण: मातीचे संरक्षण, जलसंचय, वायू शुद्धता यासाठी वनीकरणाचे महत्त्व आहे.
३. विकसनशील समुदायांसाठी रोजगार: स्थानिक समुदायांना रोजगार निर्मिती करण्यासाठी वनीकरण उपयुक्त ठरते.

उत्तरे: वीज विपणन कार्यक्षेत्रातील माध्यमांमध्ये:
१. प्रिंट मीडिया: पुस्तिका, पोस्टर्स, व कृषी मासिके जी शेतकऱ्यांसाठी माहिती देतात.
२. ऑनलाइन मीडिया: वेबसाइट्स, सोशल मीडिया पेजेस, ई-मेल्स, यूट्यूब चॅनेल्स जी माहिती आणि तंत्रज्ञानांची दुरुस्ती व प्रसार करतात.
३. व्यक्तिगत नेटवर्किंग: शेतकऱ्यांसोबत थेट संवाद साधून, चर्चासत्रे, कार्यशाळा, प्रचार यामध्ये सहभागी होऊन.
४. रेडिओ आणि टीव्ही: शेतकऱ्यांसाठी कृषी कार्यक्रम आणि माहिती प्रसारण.

उत्तरे: आहाराच्या उपयोगाने वनस्पतींच्या वाढीवर परिणाम होतो:
१. नत्र (Nitrogen): पिकांच्या वाढीच्या सुरुवातीच्या टप्प्यात नत्राचा उपयोग वाढीला चालना देतो.
२. फॉस्फरस (Phosphorus): पिकांच्या मुळांवर कार्य करते आणि त्यांची मुळांची वाढ वाढवते.
३. पोटॅशियम (Potassium): वनस्पतींच्या प्रतिकारशक्तीला सुधारतो आणि पिकांच्या अंतिम फुलांसाठी मदत करतो.
४. सेंद्रिय खते: जास्त पोषण आणि मातीचा पोत सुधारते, मातीतील सूक्ष्मजीवांची वाढ करतो.

उत्तरे: शेती कामकाजाचे व्यवस्थापन म्हणजे शेतातील विविध कामांचेनियोजन, निरीक्षण, आणि कार्यान्वयन. हे व्यवस्थापन शेतकऱ्यांना
उत्पादनाची वाढ, वेळे वर पिकांची लागवड, आणि योग्य प्रकारे उत्पादनाच्या पद्धती निवडण्यास मदत करते.
त्यासाठी आवश्यक असणारी प्रमुख गोष्टी :
1. योग्य नियोजन : पिकांची निवड, जमिनीचा उपयोग, आणि संसाधनांचा वापर.
2. विविध पद्धतींचा वापर : तंत्रज्ञानाचा वापर, सिंचन पद्धती आणि हवामानाचेनिरीक्षण.
3. कृषी तंत्रज्ञान : नवीन तंत्रज्ञान आणि यंत्रसामग्री वापरून उत्पादन क्षमता वाढवणे.

Quick Tip
शेतीचे व्यवस्थापन आधुनिक तंत्रज्ञान, यंत्रसामग्री, आणि ठोस नियोजनाच्या आधारावर कार्यक्षमतेने चालवता येते.

उत्तरे:

शेतवाडीची निवड करतांना खालील घटकांचा अभ्यास के ला जातो :
1. मातीचा प्रकार : जमिनीसाठी योग्य प्रकारची माती निवडणे महत्त्वाचे आहे.
2. जलवायू: पिकांसाठी योग्य हवामानाचा अभ्यास करणे.
3. पाणी व्यवस्थापन : शेतवाडीला पोचणारे पाणी आणि पाण्याचा स्रोत.
4. सामाजिक व आर्थिक घटक : शेतकऱ्यांच्या आर्थिक परिस्थिती आणि आवश्यक तांत्रिक सहाय्य.
5. लागवडीसाठी वसती : मुख्य बाजारपेठांपासन शेतवाडीची लांबी, स्था ू निक वस्ती आणि रोजगाराच्या संधी.

Quick Tip
शेतवाडी निवडताना मातीचे प्रकारआणि जलवायूसर्वात महत्त्वाचे घटक ठरतात. यावरून र्वा पिकाची निवडआणि पर्यावरणाशी
संबंधित निर्णय घेतले जातात.

उत्तरे: बीज विपणन म्हणजे बी-बियाणांची खरेदी आणि विक्री करण्याची प्रक्रिया. यामध्ये शेतकऱ्यांसाठी उच्च दर्जाचे बियाणे उपलब्ध करून देणे, त्यांचे प्रचार-प्रसार करणे आणि कृषी उत्पादनाची गुणवत्ता सुधारणे हा मुख्य उद्देश असतो.

विपणनाच्या मागणीचा अंदाज कसा लावतात:
१. मागणीचे विश्लेषण: कृषी बाजारातील मागणीचा अंदाज घेऊन योग्य बियाणांची निवड.
२. किमतीचे निर्धारण: मागणी आणि पुरवठ्याच्या आधारावर बियाणाच्या किमतीचे निर्धारण.
३. संसाधनांचा वापर: बी-बियाणांचा वापर करतानाच्या संसाधनांची कार्यक्षम व्यवस्था करणे.

Quick Tip
विपणनाचे प ूर्वार्वानुमान शेतकऱ्यांना वेळे वर उत्पादनाची पर्तू र्ता करण्यात मदत करते, आणि त्यांना योग्य बाजारपेठेचा शोध
घेता येतो.

उत्तरे: शेती अंदाजपत्रक म्हणजे शेतकऱ्यांच्या शेती कामांसाठी लागणारा खर्च, अपेक्षित उत्पादन, आणि त्यावर आधारित आर्थिक अंदाज तयार करणे. त्याचे महत्त्व:
१. आर्थिक नियोजन: शेतीच्या उत्पादनासाठी आवश्यक संसाधनांची योग्य वापराची आखणी.
२. नफा आणि तोटा: उत्पादनाच्या नफ्याची आणि तोट्याची गणना आणि त्यानुसार निर्णय घेणे.
३. शेतीच्या कार्यक्षमता सुधारणा: अंदाजपत्रकाच्या आधारे वेळेवर व्यावसायिक निर्णय घेणे.
४. वित्तीय सहाय्य प्राप्ती: योग्य अंदाजपत्रकावर आधारित कर्ज मिळवणे.